Σημείωση του συγγραφέα: Το άρθρο αυτό είναι το πρώτο από μία σειρά άλλων που θα ακολουθήσουν. Σήμερα, θα δούμε μία κοινώς αποδεκτή προσέγγιση της ηθικής της επιστήμης και των πυλώνων πάνω στους οποίους βασίζεται. Στα επόμενα, θα μιλήσουμε για πραγματικά ηθικά διλήμματα της επιστήμης στον 21ο αιώνα. Εκεί θα δούμε κατά πόσο οι σύγχρονοι κοινωνικοί προβληματισμοί περί γενετικής τροποποίησης, αμβλώσεων, προγεννητικής επιλογής κτλ. παρεκκλίνουν από τη σύγχρονη επιστημονική ηθική και ίσως, την επιστημονική αλήθεια.
Όταν ακούμε τη λέξη “ηθική”, τη συνδυάζουμε αυτόματα με ένα σύνολο κανόνων που ξεχωρίζουν το σωστό από το λάθος. Τέτοιοι κανόνες είναι για παράδειγμα το γνωμικό “Να συμπεριφέρεσαι στους άλλους όπως θέλεις να σου συμπεριφέρονται εκείνοι” ή ο όρκος του Ιπποκράτη (Ἁγνῶς δὲ καὶ ὁσίως διατηρήσω βίον τὸν ἐμὸν […]) ή οι Δέκα Εντολές ή οι διδαχές του Κομφούκιου. Για την ακρίβεια, αυτός είναι και ο πιο συχνός ορισμός της ηθικής: κανόνες συμπεριφοράς που διαφοροποιούν το αποδεκτό από το μη αποδεκτό.
Οι περισσότεροί μας μαθαίνουμε τους κανόνες αυτούς στο σπίτι, στο σχολείο, στην εκκλησία ή σε άλλα κοινωνικά πλαίσια. Παρόλο που οι άνθρωποι ωστόσο αποκτούν την αίσθηση του σωστού και του λάθους κατά την παιδική ηλικία, η ανάπτυξη της ηθικής συμβαίνει καθόλη τη διάρκεια της ζωής. Όμως, ας είμαστε ειλικρινείς. Οι περισσότεροι κανόνες ηθικής ακούγονται ευκόλως εννοούμενοι: “Μην κλέψεις”, “Μην αδικήσεις” κτλ., πράγματα δηλαδή που όλοι μας αντιλαμβανόμαστε λίγο ή πολύ. Αλλά αν η ηθική είναι πράγματι τόσο προφανής, για ποιο λόγο υπάρχουν σήμερα τόσα ηθικά διλήμματα στην κοινωνία μας;
Η πρώτη λογική εξήγηση είναι ότι πράγματι, όλοι οι άνθρωποι αναγνωρίζουμε κάποιες κοινές ηθικές νόρμες, αλλά αυτό που διαφοροποιείται είναι η ερμηνεία τους, ανάλογα με τις προσωπικές μας αξίες και τις εμπειρίες μας. Για παράδειγμα, δύο άνθρωποι μπορεί να συμφωνούν ότι ο φόνος είναι λάθος, αλλά να διαφωνούν στην επιλογή της έκτρωσης, γιατί αντιλαμβάνονται διαφορετικά το τι σημαίνει ανθρώπινη ζωή.
Επίσης, οι περισσότερες κοινωνίες έχουν νόμους που καθορίζουν τη συμπεριφορά, αλλά η ηθική έχει μία πιο ευρεία και ανεπίσημη διάσταση. Παρόλο που σε αρκετές κοινωνές αυτά τα δύο ταυτίζονται, νόμος και ηθική δεν είναι το ίδιο. Μία πράξη σαφώς μπορεί να είναι νόμιμη και ανήθικη ή ηθική και παράνομη. Ωστόσο, είναι σύνηθες να χρησιμοποιούνται κάποιοι αξιακοί κώδικες ώστε οι νόμοι να εξετάζονται, να αξιολογούνται, να προτείνονται ή να ερμηνεύονται. Και πράγματι, κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, πολλοί κοινωνικοί ρεφορμιστές παροτρύνουν τους πολίτες να ανυπακούσουν τους νόμους, οι οποίοι σύμφωνα με ορισμένες κρίσεις αξιολογούνται ως ανήθικοι.
Το πραγματικά ενδιαφέρον όμως είναι ο ακαδημαϊκός ορισμός της ηθικής, ως ένα πεδίο που μελετά τις εφαρμογές ενός αξιακού κώδικα στις διάφορες επιστήμες. Για παράδειγμα, έχουμε την ιατρική ηθική, την περιβαλλοντική ηθική και ούτω καθεξής. Ένας οικονομολόγος δηλαδή, μπορεί να μελετά το κόστος και τις επιπτώσεις των διαφόρων περιβαλλοντικών πολιτικών που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, ενώ ένας επιστήμονας της περιβαλλοντικής ηθικής μπορεί να μελετά τις ηθικές αρχές που διακυβέβονται.
Σχεδόν όλα τα επιστημονικά πεδία, ιδρύματα και επαγγέλματα έχουν κανόνες συμπεριφοράς που επαφίενται στους στόχους τους. Αυτοί οι κανόνες υποβοηθούν τα μέλη των συγκεκριμένων ομάδων να προσανατολίζουν τις πράξεις ή τις δραστηριότητές τους προκειμένου να εδραιώσουν την εμπιστοσύνη του κοινού στο πεδίο αυτό. Εξάλλου, η εφαρμογή ενός σετ κανόνων στην επιστήμη είναι αντικειμενικά απαραίτητη. Για παράδειγμα, πώς θα μπορούσε να υπάρχει αξιοπιστία στην επιστήμη εάν ήταν αποδεκτό να παραποιούμε ή να ερμηνεύουμε κατά βούληση τα πειραματικά μας ευρήματα; Πώς θα μπορούσε να αναπτυχθεί οποιασδήποτε μορφής επιστημονική συνεργασία εάν δεν προάγονταν η εμπιστοσύνη, η υπευθυνότητα, ο αλληλοσεβασμός και η αξιοκρατία; Για το λόγο αυτό έχουν δημιουργηθεί δικλείδες ασφαλείας σχετικά με τα πνευματικά δικαιώματα, τις πατέντες, τα προσωπικά δεδομένα. Τέλος, πώς θα μπορούσε να υπάρξει απόδοση ευθυνών εάν δεν υπήρχαν κανόνες που να φροντίζουν για την αξιοπρεπή μεταχείριση, για παράδειγμα, των πειραματόζωων ή των ανθρώπων που υπόκεινται σε κλινικές μελέτες;
Όλοι οι κανόνες περί ηθικής στην έρευνα προάγουν με τη σειρά τους κοινωνικές αξίες. Την κοινωνική ευθύνη, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα δικαιώματα των ζώων, τη δημόσια υγεία και ασφάλεια. Αποκλίσεις από τους κανόνες αυτούς μπορούν να βλάψουν έμμεσα και άμεσα την κοινωνία. Έτσι, σύμφωνα με τη σύγχρονη ανάγνωση της ηθικής*, η επιστημονική έρευνα θα πρέπει να συνάδει με τους παρακάτω κανόνες:
1) Πιστή αναπαραγωγή των πειραματικών αποτελεσμάτων
2) Αμερόληπτη ερμηνεία των πειραματικών αποτελεσμάτων
3) Επαγγελματική ακεραιότητα
4) Διάθεση των δεδομένων, των ιδεών, των εργαλείων, των πόρων στην επιστημονική κοινότητα
5) Σεβασμός στην πνευματική ιδιοκτησία
6) Εχεμύθεια
7) Υπεύθυνη δημοσίευση χωρίς διπλοτυπίες
8) Υπεύθυνη καθοδήγηση των επιστημόνων της ομάδας, χωρίς προσωπικές σκοπιμότητες
9) Σεβασμός προς τους συνεργάτες
10) Σεβασμός προς την κοινωνία
11) Αξιοκρατία – όχι στις διακρίσεις
12) Συνεχής προσπάθεια για προσωπική επαγγελματική βελτίωση
13) Προστασία των συμμετεχόντων σε έρευνες
* Adapted from Shamoo A and Resnik D. 2015. Responsible Conduct of Research, 3rd ed. (New York: Oxford University Press).
Το άρθρο αποτελεί απόδοση στα ελληνικά. Το πρωτότυπο άρθρο προέρχεται από το Εθνικό Ινστιτούτο Περιβαλλοντικής Υγείας (NIH): https://www.niehs.nih.gov/research/resources/bioethics/whatis/index.cfm.
Comments are closed.