Συγγνώμη, την προσοχή σας παρακαλώ;

Γράφω αυτό το άρθρο με αφορμή μία συζήτηση που είχα με ένα φίλο πριν από λίγες ώρες για το κατά πόσο η ευγένεια στο συνάνθρωπό μας είναι μία αχρείαστη αστική ευγένεια των τύπων ή πράγματι μπορεί να κάνει τη διαφορά. Θα μπω σύντομα στο θέμα, μιας και δε χρειάζεται κάποια μακρά ιστορική αναδρομή ή καμιά περίπλοκη κοινωνική ανάλυση. Όλη η συζήτησή μας ξεκίνησε από τη σημασία της λέξης “συγγνώμη”. Έχοντας περάσει τον τελευταίο χρόνο ζώντας στο Παρίσι, νομίζω ότι η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη λέξη είναι το “pardon”. “Pardon, excusez-moi” για όταν σκουντάς κάποιον στο μετρό, όταν κόβεις το δρόμο κάποιου άθελά σου, εάν μιλάς πιο δυνατά απ’ ότι νιώθουν άνετα οι γύρω σου, εάν δεν ακούσεις κάποιον που προσπαθεί να σου μιλήσει, εάν προσπαθείς να κάνεις χώρο για να περάσεις ανάμεσα σε πλήθος. Είναι μία έκφραση πασπαρτού, που πολλοί τη θεωρούν γραφική και άνευ σημασίας.

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, αμέσως πριν πατήσω το πόδι μου για του λόγου το αληθές, από την πτήση ακόμη παρατήρησα τη διαφορά. Ο κύριος που καθόταν από πίσω μου στο αεροπλάνο κουνούσε τη θέση μου, λογικά χωρίς να το καταλαβαίνει. Ωστόσο, είναι μία πτήση 3 ωρών, με αρκετή αναμονή στο αεροδρόμιο και πολλή ταλαιπωρία για όλους. Έτσι, γύρισα από το κάθισμά μου προς το δικό του και του είπα: “Με συγχωρείτε, έχω την αίσθηση ότι κουνάτε την καρέκλα μου άθελά σας.”. Στολίστηκα με αρκετά κοσμητικά επίθετα, αλλά εν τέλει η καρέκλα μου σταμάτησε να κουνιέται. Δύο μέρες αργότερα, πήγα σε γνωστό πολυκατάστημα φορώντας ανοιχτά παπούτσια. Δίπλα μου υπήρχε ένας πατέρας με ένα καρότσι αγορών. Επάνω στο καρότσι ήταν σκαρφαλωμένη η κόρη του, ηλικίας 4-5 χρονών φορώντας αυτά τα χαρακτηριστικά πλαστικά τακουνάκια που υπάρχουν σε συσκευασίες κοριτσίστικων παιχνιδιών, η οποία προσπαθώντας να κατέβει, προσγειώθηκε επάνω στο πόδι μου. Ο πατέρας είδε τι συνέβη και συνέχισε τις αγορές του. Δε σχολίασα τίποτα. Συνέχισα τη μέρα μου. Μερικώς εκνευρισμένη βέβαια, γιατί, παρόλο που πρέπει να συμφιλιωνόμαστε με το γεγονός ότι ζούμε ανάμεσα σε ανθρώπους, κάνει τη μέρα όλων μας καλύτερη να δείχνουμε ότι σεβόμαστε το διπλανό μας.

Για εμένα, μικρή σημασία έχει εάν ο άλλος όντως εννοεί τη “συγγνώμη” που θα μου πει. Προφανώς, αυτή η λέξη δεν μπορεί να αλλάξει κάτι που έχει γίνει, ούτε αποτελεί δείγμα για τη μελλοντική συμπεριφορά κάποιου στο μέλλον. Αλλά σε ό,τι αφορά την υπόστασή μας στην κοινωνία, αυτή η απλή λέξη μπορεί να δείξει στο άλλο άτομο ότι το σεβόμαστε εκ των προτέρων. Κατανοούμε ότι ο καθένας από εμάς έχει το φυσικό χώρο του στον κόσμο που ζούμε, ότι δεν έχουμε δικαίωμα να τον παραβιάσουμε, ότι η δική μας συμπεριφορά έχει παρεκκλίνει από τους κανόνες που μας δείχνουν πώς να σεβόμαστε την υπόσταση του άλλου. Όχι, μία συγγνώμη δε θα διόρθωνε τη μελανιά στο πόδι μου, ούτε τις ώρες ύπνου που έχασα επάνω στην πτήση. Αλλά σίγουρα θα μου έφτιαχνε τη διάθεση να ξέρω ότι ζω σε μία κοινωνία που αναγνωρίζει τα δικαιώματά μου. Δεν έχω κάποια ψευδαίσθηση ότι η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα που υποφέρει από τέτοια προβλήματα ή ότι η Γαλλία έχει τα κοινωνικά της ζητήματα λυμένα. Αντίθετα, θεωρώ ότι ακριβώς επειδή οι Έλληνες δεν είμαστε αναθρεμμένοι για να ζούμε με τους τύπους, η “συγγνώμη” που έρχεται από τέτοιες κοινωνίες είναι πολύ πιο ειλικρινής.

Επίσης δεν αγνοώ ότι οι “κανόνες συμπεριφοράς”, όπως θα τους ονόμαζαν πολλοί είναι κατασκευάσματα της αστικής τάξης προκειμένου να αποπροσανατολίσει από την ουσία της εκάστοτε συμπεριφοράς και να δημιουργήσει εθιμοτυπίες και ανούσια κοινωνικά στερεότυπα. Ας μην ξεχνάμε ότι το κατεξοχήν εγχειρίδιο της “καλής συμπεριφοράς”, το λεγόμενο Savoir Vivre (Ξέρω να ζώ), που ξεκίνησε να συντάσσεται λίγο πριν τη βιομηχανική επανάσταση, δε μας λέει τίποτα για την καλή μεταχείριση των εργαζομένων ή την ηθική στο χώρο εργασίας. Απλά “ανανεώνει” την έννοια της ηθικής σε μία κατεύθυνση που, πολύ αποτελεσματικά, βάζει τον καθένα σε μία κοινωνική θέση. Όποιος κατάφερνε να ακολουθήσει επακριβώς αυτό το σύνολο κανόνων ανέβαινε στάτους, χωρίς όμως στην πραγματικότητα να έχει πάρει “προαγωγή” σε όσα είχε υπό την κατοχή του. Οι κανόνες ευγένειας είναι όντως η ψευδαίσθηση που καλλιεργεί η αστική τάξη προκειμένου να μας πείσει ότι κάπως μπορούμε να ξεφύγουμε από το πού γεννηθήκαμε.

Παρόλα αυτά, θεωρώ ότι τέτοια μικρά βήματα ευγένειας κάνουν τη ζωή όλων μας πιο ευχάριστη. Είναι διπλή επιτυχία το να γνωρίζουμε γιατί μας πουλάνε την ιστορία των κανόνων συμπεριφοράς και να μπορούμε να τους χρησιμοποιούμε για να κάνουμε την καθημερινότητά μας πιο όμορφη. Το να μην προσπαθείς με ύπουλο τρόπο να πάρεις τη θέση μου στην ουρά και κάθε άλλη παρόμοια πράξη που μου δείχνει ότι καταλαβαίνεις το εκτόπισμά μου ως άνθρωπο, με κάνει να νιώθω άνετα. Δε διορθώνει τις κοινωνικές ανισότητες και μάλλον θα είχαμε διαφορετική βάση συζήτησης εάν δεν ανήκα σε κάποια επικρατούσα ομάδα (λευκοί, απόφοιτοι πανεπιστημίου κτλ.). Αλλά έστω και με αυτά τα “προνόμια”, έχω δικαίωμα να αναδεικνύω την αξία μίας συμπεριφοράς που έστω και επιφανειακά κάνει τη ζωή όλων μας καλύτερη.

Ας αρχίσουμε να εκτιμάμε όλοι λίγο περισσότερο τον τυχαίο διπλανό μας. Όχι μόνο με “συγγνώμη”, με “ευχαριστώ”, με “παρακαλώ”, με μία χαμογελαστή “καλημέρα”. Με όλες αυτές τις λέξεις που, όταν σταματάμε να έχουμε τη μαμά μας πάνω από το κεφάλι μας ως παιδιά, φαίνεται να ξεχνάμε. Ας του δείξουμε πως σεβόμαστε το χώρο του, πώς αν η συμπεριφορά μας τον παραβίασε, δεν το είχαμε σκοπό. Ας δείξουμε πως δεν θεωρούμε το χρόνο ή την καλή συμπεριφορά του διπλανού μας κεκτημένη. Σε μία κοινωνία που είναι καίριας σημασίας να συζητάμε πως θα αλλάξουμε τον κόσμο, ας σταματήσουμε να χρησιμοποιούμε τα “μεγάλα” σαν πρόφαση για να αποφύγουμε τα “μικρά”. Και να μην ξεχνάμε πάντα ότι τα παιδιά δε μαθαίνουν από λόγια, αλλά από τις συμπεριφορές που βλέπουν. Το παιδί σου δε θα επιβιώσει καταπατώντας το χώρο του άλλου και σίγουρα έτσι, δε θα κερδίσει το σεβασμό των ανθρώπων που αξίζουν κάποια μνεία. Θα επιβιώσει με αυτοσεβασμό και θα είναι ήσυχο με τη συνείδησή του εάν μάθει να υπάρχει και να υπερασπίζεται το χώρο του χωρίς κλεψιά, ρεμούλα, πονηριές, θράσος και αγένεια. Θα κοιμάται ήσυχο το βράδυ εάν γνωρίζει τι σημαίνει σεβασμός, ευγνωμοσύνη και καλή προαίρεση.