Εδώ και καιρό ήθελα να βρω μία συγκριτική εισαγωγή στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία και πάντα έβρισκα άρθρα και μελέτες, αλλά είτε απαιτούσαν προϋπάρχουσα ενασχόληση με το αντικείμενο, είτε δεν ήταν καλά οργανωμένα. Είπα λοιπόν να επιχειρίσω να συνθέσω μία τέτοια απογραφή των πιο γνωστών αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, για όσους θέλουν να ξεκινήσουν να τους μελετούν, αλλά δεν ξέρουν από πού να αρχίσουν. Ο Θαλής, για παράδειγμα, ο οποίος θεωρείται και ο πρώτος Έλληνας φιλόσοφος, πίστευε ότι τα πάντα είναι φτιαγμένα από νερό. Ο Δημόκριτος, πίστευε ότι ο κόσμος μπορούσε να τμηθεί σε άτομα (με μία έννοια ελαφρώς διαφορετική από τη σημερινή), ως απάντηση στον Παρμενίδη, που διατεινόταν ότι έχει νόημα να ασχολούμαστε με όσα υπάρχουν και όχι με αυτά που δεν βρίσκονται στη σφαίρα της ύπαρξης. Ο Πυθαγόρας πίστευε ότι τα μαθηματικά μπορούν να αποτελέσουν σκαλοπάτι για την πρόσβαση σε πνευματικές διαστάσεις της ανθρώπινης ζωής, που εν συνεχεία επηρέασε ιδιαίτερα το Σωκράτη.
Για να πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Η ίδια η επιστήμη της Φιλοσοφίας, χονδρικά, διακρίνεται σε τέσσερις κατηγορίες:
- τη θεωρία περί αξιών, ηθικής, πολιτικής
- τη θεωρία περί γνώσης, επιστημολογίας
- τη θεωρία περί πραγματικότητας (γνωστή και με τον όρο Μεταφυσική)
- την κριτική σκέψη, τη λογική, τη ρητορική
Ο Ηράκλειτος, πίστευε ότι το μόνο μόνιμο στοιχείο της πραγματικότητας είναι η αλλαγή. Πίστευε ότι η δυναμική φύση των πραγμάτων είναι η ουσία του Σύμπαντος και ισχυρίστηκε ότι τα αντίθετα έλκονται και σε αντίθεση με το Θαλή, ότι η φωτιά είναι το συστατικό στοιχείο της φύσης. Από πολλούς χαρακτηρίστηκε ως ο “κλαίων φιλόσοφος” λόγω της μοναχικής του ζωής.
Για το Σωκράτη, “ο δυνατός νους συζητά ιδέες, ο μέσος νους συζητά γεγονότα, ο αδύναμος νους συζητά για τους άλλους ανθρώπους”. Ο ίδιος δεν άφησε πίσω κανένα έργο του και όλες του οι διαλέξεις προέρχονται από καταγραφές του Πλάτωνα. Έμεινε γνωστός για τη συνήθειά του να ενθαρρύνει ανθρώπους να αμφισβητούν κριτικά την πραγματικότητα και κάθε στοιχείο που την απαρτίζει. Εφήυρε τη Σωκρατική (μαιευτική) μέθοδο, στην οποίο η συζήτηση, η επιχειρηματολογία και ο διάλογος ήταν εργαλεία για τον προσδριορισμό της αλήθειας. Τελικά, καταδικάστηκε σε θάνατο για την κριτική που άσκησε στη θρησκεία και για υποτιθέμενη διαφθορά των νέων.
Ο Πλάτωνας, ως ιδεαλιστής, πίστευε ότι ο κόσμος των ιδεών είναι ανώτερος του κόσμου των πραγμάτων. Όλα αυτά όμως ακούγονται πολύ αυθαίρετα. Φανταστείτε ότι έχετε τρεις γάτες: τη Λουλού, τη Ρίγα και τη Λέιντι. Μεταξύ τους είναι πολύ διαφορετικές: η μία είναι λευκή, η άλλη γκρίζα και η άλλη μπεζ. Παρόλα αυτά, και οι τρεις είναι γάτες. Ο λόγος που τις χαρακτηρίζουμε ως γάτες είναι ότι επιδεικνύουν χαρακτηριστικά… γατοσύνης. Καμία από αυτές τις γάτες δεν ορίζει την έννοια της γατοσύνης και η έννοια αυτή μπορεί να υπάρξει ακόμα και εν απουσία των γατών αυτών. Άρα η έννοια είναι ανώτερη της φυσικής ύπαρξης. Ο Αριστοτέλης θα ισχυριζόταν πως η γατοσύνη είναι δικό μας κατασκεύασμα και άρα η ύπαρξη της γάτας είναι ανώτερη της κατηγορίας στην οποία την ταξινομούμε.
Όσο όμως ο Πλάτωνας αγαπούσε τον ιδεαλισμό, άλλο τόσο ο Αριστοτέλης αγαπούσε το ρεαλισμό. Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε όχι με τον τρόπο με τον οποίο τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι, αλλά με το πώς είναι. Πολλά από τα συγγράμματά του στη Μεταφυσική, την Πολιτική και την Ηθική προέρχονται από παρατήρηση, παρά από λογική επαγωγή. Ωστόσο, ο Αριστοτέλης ήταν αυτός που δυστυχώς άλλαξε τις γνώμες πολλών φιλοσόφων της εποχής, που πίστευαν ότι ο Ήλιος είναι το κέντρο του Σύμπαντος, διατεινόμενος ότι η Γη βρίσκεται σε αυτήν την “εξέχουσα” και “προνομιούχα” θέση. Δυστυχώς, διότι προκειμένου να επαναφερθεί η επιστημονική γνώμη της ανθρωπότητας στα προ-Αριστοτέλεια επίπεδα, έπρεπε να μεσολαβήσουν αιώνες, χαμένες ανθρώπινες ζωές και πόλεμος με την εκκλησία, για να φτάσουμε το 17ο αιώνα στο Γαλιλαίο, που θανατώθηκε για το περίφημο “Και όμως κινείται”.
Ο Επίκουρος, από τους πιο πρωτοποριακούς φιλοσόφους κατά την άποψή μου, διατύπωσε το ευφυές “Τίποτα δεν είναι αρκετό, για τον άνθρωπο για τον οποίο το αρκετό είναι λίγο”. Για τον Επίκουρο, ο σκοπός της Φιλοσοφίας ήταν να προάγει μία χαρούμενη, ήρεμη ζωή, χαρακτηρισμένη από ειρήνη και ελευθερία αντί για φόβο. Ο Επίκουρος πίστευε στην ύπαρξη των ατόμων και διατύπωσε ότι οι άνθρωποι δεν έχουν απολύτως κανέναν έλεγχο επάνω στο πεπρωμένο τους. Αρνούνταν να πιστέψει σε θεούς και πίστευε ότι το Σύμπαν είναι άπειρο και δεν έχει λόγο ύπαρξης. Έλεγε ότι ο φόβος του θανάτου ήταν ο βασικός λόγος της ανθρώπινης δυστυχίας και ότι ο ίδιος ο θάνατος δεν ήταν μόνο τέλος του σώματος, αλλά και τέλος του πνεύματος. Δυστυχώς, σχεδόν κανένα από τα έργα του δε σώθηκε. Οι τέσσερις αρχές του:
Άφοβον ο θεός,
ανύποπτον ο θάνατος
και ταγαθόν μεν εύκτητον,
το δε δεινόν ευεκκαρτέρητον.
Φιλόδημος, Προς σοφιστάς, IV 10-14
και σε σύγχρονη ελληνική απόδοση:
Ο θεός δεν είναι για φόβο (διότι η θεϊκή δύναμη δεν απειλεί εκ φύσεως),
ο θάνατος δεν προκαλεί ανησυχία (διότι δεν υπάρχει μετά θάνατο ζωή)
και το καλό (ό,τι πραγματικά χρειαζόμαστε) εύκολα αποκτιέται,
το δε κακό αντέχεται (ό,τι μας κάνει να υποφέρουμε, εύκολα μπορούμε να το υπομείνουμε)
Σήμερα, πολύ συχνά χρησιμοποιούμε τους αρχαίους Έλληνες ως επίκληση στην αυθεντία σε καθημερινές μας συνδιαλλαγές, αλλά πόσα πραγματικά γνωρίζουμε γι’ αυτούς και πόσα ακόμη μπορούμε να μάθουμε με προσωπική μας πρωτοβουλία; Πόσο μπορούμε να αναδιαμορφώσουμε θετικά την κοσμοθεωρία μας κάνοντας βήματα πίσω στην ανθρώπινη ιστορία και σε ποια κατεύθυνση μπορούμε να προβληματιστούμε για τη σχέση φιλοσοφικής τάσης – πολιτικής πραγματικότητας σε κάθε χρονική περίοδο; Για εμένα, η παραπάνω πρόχειρη έρευνα ήταν χρήσιμη ώστε να μπορέσω να διακρίνω μία σαφή μετάβαση από την προ-Σωκρατική σχεδόν υλιστική περίοδο, στο μετά-Σωκρατικό ιδεαλισμό, να γνωρίσω τη μετέπειτα άνθιση του Επικουρισμού και να κατευθύνω τις αναγνώσεις μου αντίστοιχα, μιας και είδα το συσχετισμό με την πρόοδο ή την επιβράδυνση της Επιστήμης. Τελικά, ποια προσέγγιση ενυπάρχει στη σύγχρονη πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα και γιατί; Συμβαδίζει με την ελεύθερη αναζήτηση και επέκταση της ανθρώπινης γνώσης;
— Οι φιλόσοφοι στο κυρίως κείμενο είναι τοποθετημένοι με χρονολογική σειρά από τον παλαιότερο στον πιο πρόσφατο.
Comments are closed.