Στο σημερινό άρθρο θα ξεφύγω από τα στενά γεωγραφικά όρια του αρχαίου δυτικού κόσμου και θα επιχειρήσω να μοιραστώ όσα ανακάλυψα σε ένα σύντομο ταξίδι στις φιλοσοφίες της Άπω Ανατολής. Όπως και στο προηγούμενο άρθρο για τους πιο γνωστούς φιλοσόφους της αρχαίας Ελλάδας και τα διδάγματα τους, είναι πολύ δύσκολο να γίνει κατηγοριοποίηση τόσο των φιλοσόφων, όσο και των ρευμάτων που γεννήθηκαν και έδωσαν έμπνευση σε μεθύστερες σχολές. Και αυτό, διότι κατά τη χρυσή περίοδο της κλασσικής φιλοσοφίας της Άπω Ανατολής, που χρονολογείται από τον 6ο μέχρι τον 3ο αιώνα π.Χ, άνθισαν αναρίθμητα φιλοσοφικά ρεύματα, τα οποία σε βάθος χρόνου αναμίχθηκαν, ταξίδεψαν σε διπλανές χώρες, ζυμώθηκαν και διαμορφώθηκαν σε αυτό που ονομάζουμε εν τέλει σήμερα “Εκατό Σχολές Σκέψης”. Επομένως, βρίσκω περισσότερο ενδιαφέρον να μιλήσω για τις πιο γνωστές σχολές που γεννήθηκαν κυρίως στην Κίνα και διαδόθηκαν μεθύστερα, καθώς τα σύνορα της εποχής άλλαζαν με γρήγορο ρυθμό. Στο συγκεκριμένο άρθρο δεν υπάρχει χρονολογική τοποθέτηση, διότι τα περισσότερα από τα ρεύματα που περιγράφω συγκαλύπτονται στις περιόδους γέννησης και άνθισής τους. Επιπλέον, ενώ η βάση των φιλοσοφικών αυτών ρευμάτων ήταν αρχικά η Κίνα, οι συνεχείς πολιτικές και κοινωνικές αναμίξεις της εποχής εξάπλωσαν τα ρεύματα αυτά στον ευρύτερο χώρο της Ανατολικής Ασίας και εξελίχθηκαν ανάλογα.
Κομφουκιανισμός
Η λεγόμενη χρυσή εποχή της φιλοσοφίας, παραδόξως, ή και μη, όπως θα δούμε στη συνέχεια, χαρακτηρίστηκε από μία γενικότερη κοινωνική αναταραχή. Οι επεκτατικοί και αμυντικοί πόλεμοι, η συνεχής εναλλαγή εξουσίας και η εισαγωγή του συστήματος των καστών για πρώτη φορά στην Κίνα προκάλεσαν ένα μαζικό κύμα αμφισβήτησης της εξουσίας και των υποχρεώσεων των πολιτών απέναντι στο κράτος. Ο Κομφούκιος έβαλε στόχο να ανορθώσει την κατάσταση αυτή, που ο ίδιος αντιλαμβανόταν ως παρέκκλιση της κοινωνίας από τα χρηστά ήθη. Η βασική του ιδέα ήταν ότι πρέπει να εκπαιδεύσει τους μονάρχες ώστε να διδάξουν στον ευρύτερο πληθυσμό τις αρχές μίας σωστής ζωής, η οποία θα επανέφερε την ισορροπία στα τεκταινόμενα, μιας και η πολυτελής ζωή τους απέπνεε την αίσθηση της ασφάλειας στην κοινωνία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το οποίο από πολλούς θεωρείται ακραία συντηρητικό, κρυβόταν η πεποίθηση ότι η τάξη αποκαθίσταται όταν ατομικά το κάθε μέλος της κοινωνίας αναπτύσσει την αίσθηση της ταπεινότητας και της ευγένειας. Με άλλα λόγια, θεωρούσε ότι η αλλαγή στην κοινωνία ξεκινάει από τον εξευγενισμό του ηθικού κώδικα του ατόμου. Η ζωή και οι διδαχές του Κομφούκιου είναι τόσο εκτενείς που αποτελούν ακόμη και σήμερα αντικείμενο μελέτης, μια και ο ίδιος σταδιακά αναμίχθηκε στην πολιτική, κατέπνιξε επαναστάσεις και εξορίστηκε. Το αντίκτυπο της φιλοσοφίας του είναι πολύ δύσκολο να αναπτυχθεί σε λίγες σειρές και κάθε προσπάθεια θα ήταν μάταιη, μιας και η νοοτροπία που αρχικά καλλιέργησε πέρασε πολλές πολιτικές και κοινωνικές ζυμώσεις μέσα στους αιώνες. Η κληρονομιά της σκέψης που άφησε ωστόσο, ακολουθείται σχεδόν θρησκευτικά ακόμα και σήμερα στην Κίνα, με κύριο άξονα την απλή ιδέα της αμοιβαιότητας: “Μην κάνεις στο διπλανό σου αυτό που δε θέλεις να κάνει αυτός σε εσένα”.
Ταοϊσμός
Ο Ταοϊσμός δημιουργήθηκε από τον Λάο-Τσε που έζησε την ίδια περίοδο με τον Κομφούκιο στην Κίνα. Σκοπός του Λάο Τσε δεν ήταν να “συμμορφώσει” την κοινωνία, κατεύθυνση στην οποία κινήθηκε ο Κομφούκιος, αλλά να φέρει την ειρήνη. Ο ίδιος πίστευε ότι η ειρήνη στην κοινωνία εκπορεύεται από μία εσωτερική ισορροπία με την προσωπική μας ενέργεια, το λεγόμενο Τάο, που μεταφράζεται ως “μονοπάτι”. Οι πυλώνες της φιλοσοφίας του ήταν ότι οι άνθρωποι πρέπει να αποζητούν την αρετή, την ενσυναίσθηση, τη μεσότητα και την ταπεινότητα, μέσω των οποίων έρχονται πιο κοντά στην ενάρετη εξ’ ορισμού φύση τους και ισορροπούν το Γιν (σκοτεινή πλευρά) με το Γιανγκ (φωτεινή πλευρά). Το βασικό δόγμα του Ταοισμού έκτοτε είναι ότι η παρουσία του ανθρώπινου πολιτισμού διαταράσσει την ισορροπία του Γιν και του Γιανγκ που επικρατεί στη φύση και, χρέος του ανθρώπου είναι να την επαναφέρει μέσα από την προσωπική του ανασκόπηση και εξωτερική δράση. Σχεδόν αμέσως μετά το θάνατο του Λάο-Τσε, ο Ταοϊσμός υιοθετήθηκε και αυτός σαν θρησκευτική πεποίθηση στην Κίνα.
Νομικισμός
Ο νομικισμός αναπτύχθηκε λίγο αργότερα από τα παραπάνω ρεύματα, εάν και δεν υπάρχουν ιδιαίτερα ακριβείς καταγραφές ως προς τη χρονική τοποθέτηση των συμβάντων. Οι νομικιστές αποδέχονταν την εγωιστική φύση του ανθρώπου που μονίμως αποζητεί περισσότερα πλούτη, περισσότερη εξουσία και φήμη και στη βάση αυτή απέρριπταν κάθε προσπάθεια για ηθικοποίηση της κοινωνίας. Το κίνημα αυτό είχε ίσως μεγαλύτερη επίδραση από τα προαναφερθέντα στην πολιτική σκηνή του τότε ανατολικού κόσμου, μιας και ενθάρρυνε την ατομική ανάπτυξη σε κόστος του λαού, εάν αυτή ήταν προς όφελος του κράτους. Ιδιαίτερη αξία είχε και η έννοια της βαθμίδας που κατείχε κάποιος, από την οποία μάλιστα μπορούσε να επωφεληθεί αφειδώς και χωρίς ηθικούς φραγμούς. Οι νομικιστές θεωρούσαν την ηθική καθαρά προσωπικό χαρακτηριστικό και επιλογή για την οποία κανείς δεν μπορεί να κριθεί.
Μοϊσμός
Το τελευταίο και πιο πρόσφατο φιλοσοφικό ρεύμα που γεννήθηκε και αναπτύχθηκε στην ευρύτερη περιοχή της Κίνας προήλθε από το φιλόσοφο Mozi, μεγάλο πολέμιο των ιδεών του Κομφούκιου. Οι διδαχές του, που καταγράφηκαν όλες στο ομώνυμο βιβλίο διακρίνονται σε δέκα βασικές ιδέες, τις οποίες θα επιχειρήσω να συντμήσω. Η πρώτη και βασική διαφορά του Μοισμού με τον Κομφουκιανισμό είναι η άποψη για τον τρόπο ζωής των ισχυρών. Ο Mozi δίδαξε ότι οι πολυτέλειες στη ζωή των κυβερνώντων πρέπει να καταδικάζονται ως ανήθικες και το μόνο που καταφέρνουν είναι να τους απομακρύνουν από τη φωνή του λαού. Κήρυξε επίσης ότι οι άνθρωποι της εξουσίας δεν είναι διαφορετικοί από το μέσο πολίτη και γι’ αυτό οφείλουν να υπακούν στον ίδιο ηθικό κώδικα, χωρίς εξαιρέσεις. Από τις δύο παραπάνω αρχές ήταν πλέον ξεκάθαρο πως ο Mozi έκανε λόγο για αξιοκρατία ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη ή την καταγωγή, σε μία κοινωνία που, κατά τον ίδιο, η προσπάθεια του ανθρώπου να αλλάξει τον κόσμο, να ανελιχθεί ή να διαμορφώσει συνειδήσεις δεν ήταν μάταια, αλλά είχε αντίκτυπο τόσο στον υπόλοιπο κόσμο, αλλά και στα πολιτικά τεκταινόμενα. Έθετε την κοινωνική αλληλεγγύη πάνω από το ατομικό συμφέρον, ακόμα και έξω από τα γεωγραφικά όρια της Κίνας, μιας και αντιτασσόταν στους επεκτατικούς πολέμους και στη φιλία μεταξύ των λαών. Πίστευε ότι η διατάραξη της ειρήνης δικαιολογείται μόνο σε περιπτώσεις άμυνας ή επανάστασης. Από πνευματικής άποψης, πίστευε ότι ο Θεός έχει το κριτήριο για το σωστό και το λάθος και είναι εκεί για να αξιολογεί τις πράξεις των ανθρώπων. Απέδιδε το χάος της εποχής στην αποστροφή του λαού από τον πνευματικό κόσμο και θεωρούσε ότι η πίστη σε μία ανώτερη δύναμη είναι σε συμφωνία με τα χρηστά ήθη.
Πολλοί σύγχρονοι ερευνητές δηλώνουν ότι ο Μοισμός έβαλε τα πρωτόλεια θεμέλια της επιστημονικής σκέψης, η οποία ωστόσο άργησε πολύ να ανθίσει, μιας και τα αξιώματά του ήταν σε βάρος των ισχυρών. Αυτή που θεωρείται η πιο ωφέλιμη από όλες τις σχολές σκέψης για την ευημερία του απλού λαού γνώρισε την πτώση με ένα μύχιο τρόπο: αποσυντέθηκε, αλλοιώθηκε και απορροφήθηκε σταδιακά από αντίπαλα δόγματα που ήθελαν να καταπνίξουν τους υποστηρικτές του Mozi. Από τα παραπάνω φιλοσοφικά ρεύματα αναδύθηκαν πολλά περισσότερα: ο Ταοϊσμός έδωσε βήμα και απορρόφησε τους Νατουραλιστές που έβλεπαν τη φύση να είναι στηριγμένη στο Γιν και το Γιανγκ, ο Μοϊσμός γέννησε τη Σχολή των Λογικών που είχε πολλά κοινά στοιχεία με τους διαλεκτικούς φιλοσόφους της αρχαίας Ελλάδας.
Comments are closed.