Έχοντας περάσει τα περισσότερα χρόνια της ζωής μου ζώντας σ’αυτό που στην Ελλάδα ονομάζεται “εξωτερικό”, ένα από τα πράγματα που χρειαζόταν και χρειάζεται συχνά να συζητάω όποτε βρίσκομαι στην Ελλάδα είναι το λεγόμενο “Brain Drain”. Το συγκεκριμένο φαινόμενο αντιμετωπίζεται σχεδόν ως κατάρα όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε πολλές άλλες χώρες, καθώς και μικρότερες διοικητικές ενότητες (περιοχές χωρών) ή και μεγαλύτερες γεωγραφικές ενότητες (ηπείρους). Σ’αυτά τα χρόνια και μέσα από πολλές συζητήσεις κατάλαβα ότι ίσως θα πρέπει κάποια στιγμή όσα αφορούν αυτό το φαινόμενο να μπουν σε μια σειρά, τουλάχιστον όπως τα έχω αντιληφθεί μέχρι στιγμής, με αυτή τη σκέψη να αποτελεί την αφορμή για αυτό το άρθρο.
Τι είναι το Brain Drain;
Ξέρω ότι το να βάζει κανείς έναν τίτλο που θα ορίσει το θέμα είναι από τα πιο βαρετά πράγματα που μπορεί να κάνει σε ένα κείμενο που προσπαθεί απλά να επικοινωνήσει την άποψή του, όμως εδώ δεν πρόκειται να δώσω κάποιον περισπούδαστο ορισμό, παρά τη δική μου άποψη για την αντίληψη όσων τους απασχολεί τόσο πολύ αυτό το φαινόμενο.
Αφενός έχουμε τον ορισμό της μετάφρασης αυτής της μεταφοράς, δηλαδή τη διαρροή μυαλών από μια χώρα, από ένα τόπο, προς κάπου αλλού, σίγουρα έξω από αυτόν. Ωστόσο, το Brain Drain ορίζει επ’ακριβώς τη μετανάστευση ανθρώπων, είτε για σπουδές, είτε για πνευματική εργασία, έξω από ένα τόπο. Αυτός ο ορισμός είναι πολύ σημαντικός, καθώς όταν το Brain Drain εμφανίζεται ως “η μεγάλη πληγή” μιας χώρας που έχει σημαντικότατες μεταναστευτικές ροές, τότε ενυπάρχει ένας ρατσισμός, μια αντίληψη που δεν είναι και τόσο αθώα.
Στην Ελλάδα, συγκεκριμένα, από το 2010 και μετά, με την απότομη πτώση του βιοτικού επιπέδου πολύ μεγάλου μέρους του πληθυσμού της, με την ανεργία να χτυπάει παγκόσμια ρεκόρ (κυριολεκτικά) και ειδικά στους νέους να χαρακτηρίζεται από αριθμούς που αντανακλούσαν την απαγόρευση σε οποιαδήποτε προοπτική μιας αξιοπρεπούς ζωής, μια ασαφής και αμέτρητη μάζα νέων ανθρώπων έφυγε από τη χώρα προκειμένου να δημιουργήσει μια αξιοπρεπή ζωή κάπου αλλού. Άλλοι έφυγαν ως φοιτητές, με την ελπίδα ότι οι σπουδές σε μια άλλη χώρα θα τους βοηθήσουν να ενταχτούν πιο εύκολα στην παραγωγή της, άλλοι ως εργαζόμενοι, ειδικευμένοι και ανειδίκευτοι. Αν για κάποιον αποτελεί πρόβλημα το γεγονός ότι έφυγαν οι ειδικευμένοι εργαζόμενοι από μία χώρα και δεν αποτελεί πρόβλημα ότι σ’αυτή δε μπορούσαν να ζήσουν οι ανειδίκευτοι, τότε αυτός ο κάποιος μπορεί να ανήκει σε δύο κατηγορίες: α) Να είναι αφεντικό και να ενδιαφέρεται για τη μεγάλη οργανική σύνθεση κεφαλαίου, β) Να είναι ρατσιστής.
Ο λόγος που έδωσα τον ορισμό, απαντώντας στην ερώτηση που αποτελεί επικεφαλίδα αυτών των παραγράφων ήταν ακριβώς αυτός. Είναι ρατσιστικό σε μια χώρα να μας πειράζει περισσότερο που φεύγουν οι επιστήμονες από το γεγονός ότι δε μπορούν να ζήσουν με οποιονδήποτε τρόπο σ’αυτή οι ανειδίκευτοι ή χαμηλά ειδικευμένοι εργαζόμενοι. Σε μια χώρα πρέπει να μπορούν να ζουν όλοι, πρέπει να αγωνίζεται κανείς για να μην υπάρχουν αντιθέσεις, παρά τις όποιες ανταμοιβές μπορεί να έχει κάποιος λόγω των ικανοτήτων που δικαίως ή αδίκως (μεγάλη φιλοσοφική κουβέντα) απέκτησε.
Έτσι, εξαρχής θέλω να πω, ότι αν και στο υπόλοιπο κομμάτι του άρθρου θα ασχοληθώ με το Brain Drain, που εξ’ορισμού αφορά τη μετανάστευση ανθρώπων με (σχετικά) υψηλό μορφωτικό επίπεδο, δεν το θεωρώ σε καμία περίπτωση περισσότερο ή λιγότερο σημαντικό από την ανάγκη να μεταναστεύσει ένας άνθρωπος με λιγότερα τυπικά προσόντα.
Πού συμβαίνει το Brain Drain;
Το Brain Drain συμβαίνει σε όλο τον κόσμο. Αν πιστεύει κανείς ότι είναι ακόμα ένα “ελληνικό φαινόμενο” τότε αυτό προέρχεται συνήθως από την αντίληψη ότι η Ελλάδα είναι κάποιο μέρος ξεχωριστό, ξεχωριστά καλό και ξεχωριστά κακό. Η αλήθεια είναι ότι αυτή η χώρα έχει ιδιοτροπίες που καταφέρνει να μας εντυπωσιάζει (συνήθως με αρνητικό τρόπο) ακόμα κι εμάς που την έχουμε ζήσει, αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι κάτι παραπάνω ή κάτι λιγότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα του κόσμου.
Έτσι, το Brain Drain συμβαίνει παντού, από τις φτωχές χώρες προς τις πλούσιες χώρες, από τις φτωχές περιοχές προς τις πλούσιες περιοχές, από τις φτωχές ηπείρους προς τις πλούσιες ηπείρους. Σε παγκόσμια κλίμακα η χαρακτηριστικότερη εκροή Brain Drain είναι αυτή που φεύγει από την Αφρική και η χαρακτηριστικότερη εισροή αυτή που φτάνει στις ΗΠΑ. Φαίνεται σε κανέναν τυχαία αυτή η κατεύθυνση των ροών; Νομίζω λίγοι θα μπορούσαν να διαφωνήσουν.
Ένας λόγος που συμβαίνει αυτό είναι γιατί οι καπιταλιστές στις ισχυρές οικονομίες ανοίγουν τις αγκαλιές τους για υψηλά ειδικευμένο εργατικό δυναμικό, που θα τους προσφέρει μεγάλη υπεραξία, με τον κατά ψίχουλα μεγαλύτερο μισθό που θα τους δώσουν, ακόμα κι αν αυτός είναι υπέρμετρα μεγαλύτερος από όσα θα έβρισκαν στη χώρα τους. Για να το κάνουμε πιο χειροπιαστό το παράδειγμα, ένας Έλληνας που στη χώρα του, με πτυχία και μεταπτυχιακούς τίτλους σπουδών, μπορεί να εργάζεται με απολαβές που αγγίζουν στην καλύτερη περίπτωση τα 1000 ευρώ το μήνα, καθώς μιλάμε για νέους εργαζόμενους, στις ΗΠΑ είναι πιθανό να βρει μια εργασία που θα αμοίβεται με το τετραπλάσιο ή και πενταπλάσιο ποσό. Αυτό έχει να κάνει με την ικανότητα των μεγάλων επιχειρήσεων να βγάζουν πολύ μεγαλύτερα κέρδη από τις ικανότητες του, γιατί άλλα κέρδη βγάζει μια πετρελαϊκή με αγοραστικό κοινό τον πλανήτη από την εργασία ενός στελέχους της και άλλα κέρδη ένα τεχνικό γραφείο σε οποιαδήποτε πόλη της Ελλάδας.
Ένας άλλος λόγος που συμβαίνει αυτό είναι γιατί πολύ απλά “εκεί είναι τα λεφτά”, όχι τα χρήματα για τους μισθούς, αλλά τα χρήματα που αφορούν τις μεγάλες επενδύσεις, ιδιωτικές και κρατικές, με τις δεύτερες να είναι κατά πολύ μεγαλύτερες σε όγκο, σε τομείς που χρειάζονται πολύ μεγάλη οργάνωση και χρηματοδότηση. Χαρακτηριστικός τομέας με πολύπλοκη οργάνωση και τεράστιες ανάγκες χρηματοδότησης είναι η Ανώτατη Εκπαίδευση και Έρευνα. Αν δει κανείς τον προϋπολογισμό στο αντίστοιχο πεδίο όσο αφορά την Ελλάδα, μεγάλες ευρωπαϊκές οικονομίες όπως η Γερμανία και η Γαλλία, καθώς και μεγάλες παγκόσμιες οικονομίες όπως οι ΗΠΑ και η Κίνα, μπορεί να καταλάβει πολύ εύκολα πού θα υπάρξουν μεγαλύτερες δυνατότητες για χρηματοδότηση της εργασίας ενός ακαδημαϊκού εργαζόμενου.
Άρα, το Brain Drain συμβαίνει σε όλο τον πλανήτη πολύ απλά επειδή υπάρχει ανισομετρία στην καπιταλιστική ανάπτυξη και όχι επειδή κάποιοι είναι πιο έξυπνοι από κάποιους άλλους, ή επειδή έχουν καλύτερη οργάνωση. Η οργάνωση είναι αποτέλεσμα των οικονομικών δυνατοτήτων, τουλάχιστον της οικονομικής υποστήριξης, όχι η πηγή της. Αυτό είναι και το παράδοξο που δε μπορούν να αντιληφθούν οι θιασώτες της μαγικής “αξιολόγησης”. Θεωρούν ότι με μια σωστή αξιολόγηση του έργου στον ακαδημαϊκό χώρο θα βρεθούν χρήματα ώστε να επέλθει η ευμάρεια και η αποτελεσματική χρήση των πόρων, ενώ στην πραγματικότητα η οργάνωση πρέπει να γίνει στη βάση της μεγάλης (και άρα, μιλώντας για την Ευρώπη, κρατικής) επένδυσης στην Ανώτατη Εκπαίδευση και Έρευνα.
Είναι καλό ή κακό το Brain Drain;
Δεν υπάρχει σαφής απάντηση σ’αυτό το ερώτημα. Για την ακρίβεια, είναι κακό ένας άνθρωπος να μη μπορεί να εργαστεί στον τόπο που επιθυμεί επειδή οι συνθήκες είναι άθλιες και χωρίς τη θέληση του να φεύγει πολύ μακριά από ανθρώπους που αγαπάει, αλλά από την άλλη θα ήταν πολύ κακό αν δεν υπήρχε κινητικότητα ειδικά στο πεδίο των επιστημών.
Αν βρεθεί κανείς στα μεγάλα πανεπιστήμια του “εξωτερικού” (άλλων χωρών, πέραν της Ελλάδας δηλαδή) θα δει ότι εκεί δε βρίσκονται μόνο αυτόχθονες και ιθαγενείς. Οι ακαδημαϊκές κοινότητες σε όλο τον κόσμο χαρακτηρίζονται γενικά από τη μεγάλη ποικιλία της εθνικής προέλευσης των μελών τους, όντας οι πιο διεθνείς κοινότητες ανάμεσα σε οποιαδήποτε άλλη στον ευρύτερο γεωγραφικό τους χώρο. Αν βρεθεί κανείς σε Πανεπιστήμια των ΗΠΑ, θα βρει Ινδούς, Κινέζους, Πολωνούς, Ρουμάνους, Γάλλους, Ιταλούς, Αιγύπτιους, τους πάντες.
Το ερώτημα είναι: γιατί κανένας Ινδός, Κινέζος, Πολωνός, Ρουμάνος, Γάλλος, Ιταλός, Αιγύπτιος δε σπουδάζει σε ελληνικό πανεπιστήμιο; Πέρα από τον στριφνό τρόπο εισαγωγής στην Ελλάδα, που είναι άρρηκτα δεμένος με τη Μέση Εκπαίδευση (διαλύοντας στην ουσία τη Μέση Εκπαίδευση) φαίνεται ότι δεν υπάρχουν οι συνθήκες για να κάνει τις σπουδές που ονειρεύεται, πέρα από τον Έλληνα και ο ξένος φοιτητής. Επίσης δεν υπάρχουν οι δυνατότητες να κάνει την έρευνα που οραματίζεται, πέρα από τον Έλληνα και ο ξένος ερευνητής. Πέρα από αυτό, υπάρχει και το ζήτημα ότι στην Ελλάδα θέλουμε να φτιάξουμε καλά Πανεπιστήμια “για να φέρουμε τα παιδιά μας πίσω” και όχι “για να φέρουμε καλούς επιστήμονες”. Αυτή η αντίληψη είναι καταστροφική και συνήθως πάνω σε αυτή τη λανθασμένη βάση στηρίζονται όλες οι συζητήσεις γύρω από το Brain Drain.
Από την άλλη, το γεγονός ότι Έλληνες φοιτητές ή Έλληνες ερευνητές φεύγουν και σπουδάζουν ή εργάζονται σε ακαδημαϊκά ιδρύματα του εξωτερικού, δεν είναι κάτι καθόλου κακό. Όπως αναφέρθηκε και στις παραπάνω σειρές, υπάρχουν ιδρύματα με πολύ μεγαλύτερες χρηματοδοτήσεις, παράδοση στην έρευνα, αντίκτυπο στη συλλογική εργασία των επιμέρους ερευνητικών ομάδων, πρωτότυπα ερευνητικά αντικείμενα, που κάποιος δε μπορεί να βρει εντός των ελληνικών συνόρων. Αυτό που θα έπρεπε να γίνεται λοιπόν, υπό μια πολιτική που θέλει να αναπτύξει την Ανώτατη Εκπαίδευση και την Έρευνα στην Ελλάδα, θα ήταν να “σπρώχνουμε” τους νέους φοιτητές και επιστήμονες προς ιδρύματα του εξωτερικού, με υποτροφίες και άλλα μέσα, όπως χρηματοδότηση της έρευνας τους μέσω συνεργασιών με ελληνικά ιδρύματα. Μόνο έτσι θα μπορέσουν να φέρουν κάτι καινούριο σε μια δυνητική παλιννόστηση. Αυτό ακριβώς κάνει για παράδειγμα η Κίνα, με τα αποτελέσματα να αποτελούν θρίαμβο. Ας σκεφτεί κανείς ότι αντί να λένε ψέματα ότι θα στείλουν όχημα στη Σελήνη για ψήφους στις εκλογές, οι Κινέζοι έστειλαν το πρώτο όχημα της ανθρωπότητας στην αθέατη πλευρά της Σελήνης.
Τέλος, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι κανένας άλλος λαός δεν έχει αυτή την αντίληψη ότι “οι δικοί μας διαπρέπουν στο εξωτερικό”. Στο εξωτερικό δε διαπρέπουν οι Έλληνες, στο “εξωτερικό” διαπρέπουν όλοι, απ’όπου κι αν προέρχονται, γιατί οι συνθήκες είναι τέτοιες για να διαπρέπει ο κόσμος.
Πώς να σταματήσει το Brain Drain στην Ελλάδα;
Αφού παρέθεσα λοιπόν κάπως επιγραμματικά κάποια βασικά σημεία της σκέψης μου γύρω από το Brain Drain, τώρα νιώθω ασφαλής να δώσω και τη δική μου απάντηση στο πώς μπορεί να αλλάξει η πορεία αυτής της εκροής. Ουσιαστικά η απάντηση προκύπτει από τα παραπάνω, αλλά για να είμαι ακριβής θα την παραθέσω και εδώ επιγραμματικά.
Σε γενικό επίπεδο χρειάζεται να βελτιωθούν συνολικά οι συνθήκες ζωής του ελληνικού πληθυσμού. Κανείς δε θέλει να γυρίσει σε μια χώρα που κυριαρχεί η εξαθλίωση.
Χρειάζεται χρηματοδότηση, γενναία χρηματοδότηση, από τον κρατικό προϋπολογισμό για τις ανάγκες της Εκπαίδευσης και της Έρευνας. Χρηματοδότηση προγραμμάτων σπουδών ώστε να παρέχουν όλα όσα χρειάζονται για την υψηλότερη και πιο καινοτόμα εκπαίδευση, από υλικοτεχνικά μέσα μέχρι άλλου είδους ανάγκες, όπως μετακινήσεις, διαμονή σε άλλους τόπους για ασκήσεις και επιμόρφωση κλπ. Χρηματοδότηση ερευνητικών προγραμμάτων με γνώμονα την καινοτομία τους και την επιστημονική πρωτοτυπία και όχι με αξιολόγηση της ικανότητας τους να φέρουν ιδιωτικά κεφάλαια σε δημόσια ιδρύματα.
Χρειάζεται χρηματοδότηση των ανθρώπων που θα επωμιστούν ουσιαστικά την ευθύνη να φύγουν στο “εξωτερικό” και να φέρουν πίσω τη νέα γνώση. Υποτροφίες με βάση αυστηρά τυπικά κριτήρια και όχι με αδιαφανείς διαδικασίες, σε πολύ λίγους και πολύ εκλεκτούς.
Αν συμβούν αυτά, τότε θα είμαστε σίγουρα σε πολύ καλύτερη θέση να μιλήσουμε για την οργάνωση που χρειάζεται, για την αντιμετώπιση των παθογενειών, όπως της ανάδειξης ανθρώπων χωρίς προσόντα και έργο στο ελληνικό επιστημονικό και κοινωνικό γίγνεσθαι, καθώς και θα αξιολογήσουμε πόσο καλά προχωράει αυτή η διαδικασία.
Για να γίνουν όλα αυτά, προφανώς, πρέπει στην Ελλάδα κάποιοι να πλουτίζουν λιγότερο. Αυτό δε χρειάζεται πολύ μυαλό, τύπου “Brain Drain” για να το καταλάβει κανείς, γιατί όσο κι αν “μεγαλώνει η πίτα” αν αυτό που απομένει για τους πολλούς είναι πάντα τα “ψίχουλα” δεν πρόκειται ποτέ να υπάρξει χώρος για μια ορθολογική ανάπτυξη που θα δημιουργήσει ένα ελκυστικό ακαδημαϊκό περιβάλλον όχι μόνο για τους Έλληνες, αλλά για κάθε φοιτητή και επιστήμονα.
Comments are closed.