Εμπνευσμένη από το γιορτινό συναίσθημα που με κατέκλυζε σε κάθε χειμερινή μου αστροπαρατήρηση, στο σημερινό άρθρο θα μιλήσω για κάτι που στα δικά μου μάτια μοιάζει να συνδυάζει την αναπόφευκτη συνήθεια του ανθρώπου να στρέφει το βλέμμα του στο ουράνιο στερέωμα, με την πανανθρώπινη φαντασία, που θέλει το νυχτερινό θόλο να κοσμείται από πλάσματα με φοβερές δυνάμεις και μεταφυσικές ιδιότητες. Μία φαντασία, που μοιάζει να αποτελεί ένα “συλλογικό ασυνείδητο”, μιας και, κάθε πολιτισμός επάνω στον μικρό μας πλανήτη, όπως έχει αποτυπωθεί στην καταγεγραμμένη λαογραφία, δημιουργούσε νοητά, παρόμοιες απεικονίσεις για τους ίδιους αστερισμούς. Η πρώτη μου επαφή με την αστρονομική μυθολογία ήρθε πριν από κάμποσα χρόνια, 28/02/2008 για την ακρίβεια, μιας και συνήθιζα να “σφραγίζω” τα βιβλία μου με την ημερομηνία αγοράς τους. Τότε έπεσε στα χέρια μου το βιβλίο “Ουρανογραφία: Η Ιστορία και η Μυθολογία των Αστερισμών” του Χαρίτωνα Τομπουλίδη. Θυμάμαι πως το αγόρασα, γιατί με γοήτευε η ιδέα του να ανακαλύψω τους τρόπους με τους οποίους ο ουρανός έτρεφε τις ψυχές των προγόνων του σημερινού ανθρώπου, αλλά κυρίως, ήθελα να μάθω ποια ήταν η έκφραση της ανάγκης για αναζήτηση των ριζών μας στα αστέρια. Η αναζήτηση αυτή είχε για εμένα μία κοσμική, σχεδόν μεταφυσική διάσταση: Η λαογραφία της αστρονομίας έμοιαζε στα παιδικά, τότε, μάτια μου, σαν ένα συνεχές επάνω στο οποίο είχε αποτυπωθεί η χαρά, η αγάπη, η λύπη και ο φόβος των ανθρώπων που πάτησαν στη Γη πριν από εμάς.
Πριν ολοκληρώσω καλά καλά την ανάγνωση της Ουρανογραφίας, βρήκα το λογισμικό Stellarium, το οποίο υπάρχει μέχρι και σήμερα. Είναι ένα τρισδιάστατο πλανητάριο για τον υπολογιστή, το οποίο απεικονίζει ακριβώς τις θέσεις των ουράνιων σωμάτων οποιαδήποτε ώρα της ημέρας. Και καθώς σκάλιζα τις ρυθμίσεις για να εντοπίσω διαφορετικά σενάρια, με την ελπίδα να πέσω επάνω σε ενδιαφέροντα φαινόμενα, όπως εκλείψεις και διαβάσεις ή … το αστέρι των Χριστουγέννων (!), βρήκα τη ρύθμιση “Sky Cultures”. Φυσικά είχα την επιλογή να εμφανίσω τις γραμμές των αστερισμών, αλλά ήρθε σα μεγάλη έκπληξη ότι μπορούσα πλέον να αποκτήσω πρόσβαση και στον τρόπο με τον οποίο άλλοι πολιτισμοί “έβλεπαν” τους αστερισμούς. Πέρα από τη δυτική λαογραφία, μπορούσα να περιηγηθώ στη φαντασία των Κινέζων, των Αρχαίων Αιγυπτίων και τον Πολυνησίων! Είχα διαβάσει για τη διαμόρφωση της ουρανογραφίας μέσα στους αιώνες και το ταξίδι της από τον αραβικό κόσμο στον ευρωπαικό, αλλά αυτό το απλό κουμπί μου άνοιγε ένα ακόμη παράθυρο στην ιστορία της αστρονομίας. Στο βιβλίο, διάβασα για Βαβυλώνιους, Ακκάδες και Σουμέριους, για Πέρσες και Ασσύριους και τώρα, είχα μπροστά μου το οπτικό συμπλήρωμα αυτής της εξιστόρησης.
Οι Πολυνήσιοι, χρησιμοποιούσαν τα αστέρια για τη ναυσιπλοια. Στον ουράνιο θόλο, έβλεπαν διάφορα είδη πτηνών: το κεχριμπαρένιο ‘Elepaio και το πορφυρό ʻApapane, ξύλινα κανό, σιδερένια αγκίστρια, αλλά και μέρη των δυτικών αστερισμών, όπως η Κασσιόπη και οι Δίδυμοι. Οι Κινέζοι χώριζαν τον ουρανό σε τέσσερα τμήματα: τον Κυανό Δράκο της ανατολής, τη Μαύρη Χελώνα του βορρά, τη Λευκή Τίγρη της δύσης και το Πορυφρό Πτηνό του νότου. Επάνω στον Αιγόκερω έβλεπαν ένα βόδι και στη θέση του Σκορπιού έβλεπαν ένα πλάσμα με καρδιά και μία μακριά ουρά. Οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι έβλεπαν κι εκείνοι ένα λιοντάρι στη θέση του Λέοντα, ένα ψάρι στη θέση των Ιχθύων. Δεν παρέλειψαν όμως να συμπεριλάβουν και αναφαίρετα κομμάτια του αισθητικού πολιτισμού τους, όπως τα περίτεχνα πλεούμενα και τους χρυσοποίκιλτους σκαραβαίους. Στο Stellarium, υπήρχε παλιότερα η επιλογή να εμφανιστεί και η ουρανογραφία των Εσκιμώων Ινουίτ, πράγμα που θυμάμαι μου είχε κάνει εντύπωση, μιας και στα γεωγραφικά πλάτη που κατοικούν, ο καιρός σπάνια επιτρέπει την αστροπαρατήρηση. Και πράγματι, οι αστερισμοί των Ινουίτ ήταν απλοί: μεταξύ αυτών, αστέρια που σηματοδοτούσαν την επιστροφή του ηλιακού φωτός στην Αρκτική, ένας τάρανδος, μερικά παιδιά, ένα κερί που κρατούσε το φως τις αρκτικές νύχτες. Πρακτικές εκφράσεις στιγμών της καθημερινότητας, χωρίς κάποια μυστικιστική ή θεολογική σημασία.
Έγραψα αυτό το άρθρο, χωρίς την πρόθεση να αποτελέσει μία λαογραφική καταγραφή. Έβαλα μέσα στοιχεία τα οποία μου άφησαν μία γλυκιά, νοσταλγική ανάμνηση των γιορτών. Οι τέχνες των πολιτισμών επάνω στο παντοδύναμο στερέωμα που σκεπάζει τη Γη είναι, όπως αναφέρεται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, “… ένα ταξίδι μέσα στο χρόνο. Ένα ταξίδι χωρίς αρχή και χωρίς τέλος.”. Στα παιδικά μου μάτια, ήταν μία υπενθύμιση της προέλευσης του ανθρώπου και της σύνδεσής του με το κοσμικό μυστήριο. Οι θρύλοι των λαών για τα πλάσματα του ουρανού ήταν η έκφραση των ενστίκτων επιβίωσης τους, το άγχος και η ευτυχία της ζωής, το δέος μπροστά στην άγνοια. Για την Πούλια (Πλειάδες) και τον Αυγερινό (Αφροδίτη), τον Εφταπάρθενο (Άρκτος), τα Βροχάστερα (Υάδες) και το Αλετροπόδι (Ωρίωνας), γράψανε πολλοί: από τον Όμηρο και τον Ησίοδο, με τη μυθική Κοσμογονία του, μέχρι τον Καζαντζάκη. Ο συνδετικός αυτός ιστός όμως, δεν αντέχει μόνο μέσα στο χρόνο, αλλά και στο χώρο. Η ιστορία του ουρανού είναι ίσως η πιο ηχηρή κραυγή της κοινής καταγωγής όλων των πολιτισμών, των κοινών περιπετειών, αγωνιών, αναγκών και συναισθημάτων. Ένα πανταχού παρόν ψιθύρισμα που θα μας θυμίζει πως όσο και αν μισούμε το διαφορετικό, είναι στην πραγματικότητα το ίδιο.
Comments are closed.