To 1980, ο εμβληματικότερος συγγραφέας στην εκλαΐκευση της επιστήμης και ξεχωριστός επιστήμονας, Carl Sagan, όντας καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Cornell, αποφάσισε να πάρει 2 χρόνια άδειας προκειμένου να ασχοληθεί με ένα μεγάλο σχέδιο: να συνοψίσει την επιστημονική γνώση που αποκτήθηκε από την ανθρωπότητα μέχρι εκείνη την εποχή και να τη δώσει απλόχερα σε όλο τον κόσμο! Αυτό τον στόχο όχι απλά τον πέτυχε, αλλά το έκανε με τρόπο σχεδόν επικό, αφήνοντας δύο έργα, με το ίδιο όνομα, ένα βιβλίο και μια τηλεοπτική σειρά, ως παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά. Σ’αυτό το άρθρο θα ασχοληθούμε με το βιβλίο, σε ένα άλλο με την τηλεοπτική σειρά και τις πιο πρόσφατες επανεκδόσεις της.
Η ιδέα για να γεννηθεί το Cosmos ήταν να δημιουργηθεί μια σειρά που θα μπορούσε να περιγράψει το ταξίδι της ανθρωπότητας και τα επιτεύγματά της στην επιστήμη και τον πολιτισμό, στο παρελθόν, το παρόν, αλλά και στο μέλλον, θέτοντας αντίστοιχα ερωτήματα. Ο Sagan ανέλαβε να συντονίσει και να παρουσιάσει το έργο – και το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να το γράψει σε ένα καταπληκτικό βιβλίο, που το Αμερικανικό Κονγκρέσο συμπεριέλαβε στα “88 βιβλία που σχημάτισαν την Αμερική”.
Τα 13 κεφάλαια του βιβλίου αποτελούν το περιεχόμενο των 13 επεισοδίων της σειράς που γυρίστηκε την ίδια εποχή, ωστόσο, η μορφή της έκφρασης έδωσε τη δυνατότητα στο συγγραφέα του να αναπτύξει ιδέες και σκέψεις πολύ πιο βαθειά απ’όσο μπορεί κανείς να καταφέρει μέσα στη μία ώρα ενός τηλεοπτικού επεισοδίου. Στις 367 σελίδες του, ξεδιπλώνει μια ιστορία γνώσεις, ταξιδεύοντας τον αναγνώστη στις μεγαλύτερες, στις πιο κορυφαίες, αλλά και σε μερικές από τις πιο μαύρες ιστορίες της περιπέτειας της ανθρωπότητας να καταλάβει τον κόσμο αλλά και να ζήσει στον μοναδικό πλανήτη που ως τώρα ξέρουμε ότι υπάρχει ζωή, τη Γη.
Ας ρίξουμε μια μικρή ματιά στο περιεχόμενο, παραθέτοντας και μερικά θαυμάσια αποσπάσματα, καθώς το βιβλίο δεν είναι ακόμα μεταφρασμένο στα ελληνικά.
Κεφάλαιο 1 – Οι Ακτές του Κοσμικού Ωκεανού – The Shores of the Cosmic Ocean
Στην εισαγωγή ο συγγραφέας προσπαθεί να τοποθετήσει τον αναγνώστη σε μία θέση παρατηρητή του σύμπαντος. Προκειμένου να αποδώσει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τις διαστάσεις του χώρου και του χρόνου στην καθημερινή ζωή, σε σχέση μ’αυτές του σύμπαντος, εισάγει την έννοια του “κοσμικού ημερολογίου” όπου τα 13,5 (15 με την τότε γνώση) δισεκατομμύρια χρόνια της ηλικίας του Σύμπαντος συμπιέζονται κατ’αναλογία σε ένα ημερολογιακό έτος, στου οποίου τη διάρκεια η ανθρώπινη ιστορία αντιστοιχεί στα τελευταία δευτερόλεπτα της τελευταίας νύχτας του.
Την ίδια στιγμή, επιχειρεί ένα ταξίδι στο χρόνο, στις πρώτες στιγμές που ο άνθρωπος άρχισε να αντιλαμβάνεται τη θέση του μέσα στο χώρο του Σύμπαντος, αναφερόμενος στα πειράματα του Ερατοσθένη, την παραγωγή γνώσης στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και τη συμβολή των πρώτων εκείνων επιστημόνων στην αναζήτηση της γνώσης μέσα από τη μεθοδολογία που γνωρίζουμε σήμερα στις φυσικές επιστήμες, ακόμα κι αν η ανθρωπότητα την “έθαψε” για περίπου 20 αιώνες.
“Μερικά άστρα μπορεί να περιβάλλονται από εκατομμύρια κοσμίσκους πετρώδεις και χωρίς ζωή, πλανητικά συστήματα παγωμένα και σε ένα πρώιμο στάδιο της εξέλιξής τους. Ίσως πολλά άστρα να έχουν πλανητικά συστήματα όπως το δικό μας: στην περιφέρεια, μεγάλοι αέριοι πλανήτες με δακτύλιους και παγωμένους δορυφόρους και πιο κοντά στο κέντρο, μικρούς, ζεστούς, γαλανόλευκους, σκεπασμένους από σύννεφα κόσμους. Σε κάποια, νοήμων ζωή μπορεί να έχει εξελιχθεί, επεξεργαζόμενη την πλανητική επιφάνεια σε κάποιου είδους μαζική μηχανική επιχείρηση. Αυτοί είναι οι αδελφοί μας και αδελφές μας στο Σύμπαν. Είναι πολύ διαφορετικοί από εμάς; Ποιο είναι το σχήμα τους, η βιοχημεία τους, η νευροβιολογία, η ιστορία, η πολιτική, η επιστήμη, η τεχνολογία, η τέχνη, η μουσική, η θρησκεία και η φιλοσοφία τους; Ίσως μια μέρα να τους μάθουμε.”
Αναφερόμενος στον Ερατοσθένη που υπολόγισε πρώτος την περιφέρεια της Γης: “Ένας από τους σύγχρονούς του που τον ζήλευε τον ονόμαζε “Βήτα”, το δεύτερο γράμμα του ελληνικού αλφάβητου, επειδή, καθώς έλεγε, ο Ερατοσθένης ήταν δεύτερος καλύτερος στα πάντα στον κόσμο. Αλλά μοιάζει καθαρό ότι ο Ερατοσθένης ήταν “Άλφα”. Ήταν αστρονόμος, ιστορικός, γεωγράφος, φιλόσοφος, ποιητής, κριτικός θεάτρου και μαθηματικός.”
Κεφάλαιο 2 – Μια Φωνή στην Κοσμική Φούγκα – One Voice in the Cosmic Fugue
Στο δεύτερο κεφάλαιο, ο Sagan επιχειρεί να προσεγγίσει τις βασικές ιδέες για την εξέλιξη της ζωής στη Γη, εξηγώντας τις έννοιες της φυσικής και τεχνητής επιλογής, όσο αφορά την εξέλιξη των ειδών. Βασιζόμενος στα όσα ξέρουμε για τη ζωή στον πλανήτη μας, θέτει τεράστια ερωτήματα για το πώς θα μπορούσε να είναι η ζωή σε άλλους κόσμους, εντελώς άγνωστους σ’εμάς. Παρομοιάζει τη συνολική γνώση μας για τη ζωή με ένα μουσικό μοτίβο, στην τεράστια κοσμική φούγκα, θέλοντας να δείξει πόσα διαφορετικά τέτοια μοτίβα θα πρέπει να υπάρχουν σε έναν κόσμο πολύ μεγαλύτερο από αυτό που αντιλαμβάνονται τα αισθητήρια όργανά μας και η εμπειρίες μας μόνο από το δικό μας πλανήτη.
“Όλη η ζωή στη Γη είναι στενά σχετιζόμενη. Έχουμε ίδια οργανική χημεία και ίδια εξελιχτική κληρονομιά. Ως αποτέλεσμα, οι βιολόγοι μας είναι αρκετά περιορισμένοι. Μελετούν μόνο ένα και μόνο είδος βιολογίας, ένα μόνο θέμα στη μουσική της ζωής. Είναι αυτή η αχνή και ζωντανή μελωδία η μόνη φωνή στα χιλιάδες έτη φωτός; Ή υπάρχει κάποιο είδος μουσικής φούγκας, με θέματα και αντίστιξη, ασυμφωνίες και αρμονία, ένα δισεκατομμύριο διαφορετικές φωνές που παίζουν τη μουσική της ζωής στο Γαλαξία;”
Κεφάλαιο 3 – Η Αρμονία των Κόσμων – The Harmony of Worlds
Στο τρίτο κεφάλαιο, ξεκινάει το ταξίδι στις αναζητήσεις των πρώτων επιστημόνων που προσπάθησαν να βάλουν μια τάξη στο Σύμπαν. Εξηγεί την πρώτη προσέγγιση, υπό το βλέμμα ενός παντοδύναμου δημιουργού, που επέβαλλε μια αρμονία στη δημιουργία του, μέχρι τη σταδιακή και σε βήματα κατάρριψή της από όλα τα στοιχεία, καθώς και την τόλμη όσων διέβησαν τον πνευματικό Ρουβίκωνα ώστε να αλλάξουν το παλιό “τέλειο Σύμπαν”. Το έργο του Kepler, του Tycho Brahe, του Newton και η συμβολή του Copernicus και του Galileo μπαίνουν σε μια σειρά ώστε ο αναγνώστης να καταλάβει το πέρασμα της αντίληψης από “το Σύμπαν του Θεού” στο “Σύμπαν της Φύσης”, της οποίας τους κανόνες καλούμαστε να ανακαλύψουμε με διαφορετικό τρόπο, καθώς δεν είναι προϊόν της σκέψης μιας υπερφυσικής υπόστασης.
“Μπορούμε να αναγνωρίσουμε σήμερα την αρχαιότητα της αστρολογίας σε λέξεις όπως disaster, που στα ελληνικά σημαίνει κακό άστρο, influenza, η ιταλική λέξη για την επιρροή των άστρων, mazeltov από τα Εβραϊκά και τελικά στη γλώσσα των Βαβυλώνιων, για τον “καλό αστερισμό” ή την εβραϊκή (yiddish) λέξη shlamazel, που αφορά κάποιον που έχει κακή μοίρα όσο αφορά την υγεία του, η οποία επίσης έχει τη ρίζα της στο Βαβυλωνιακό αστρονομικό λεξικό. Σύμφωνα με τον Πλίνιο, υπήρχαν Ρωμαίοι που θεωρούνταν “πλανητοχτυπημένοι” με τη λέξη sideratio. Οι πλανήτες θεωρούνταν να έχουν ευθεία σχέση με το θάνατο. Ή σκεφτείτε τη λέξη consider, σημαίνει “με τους πλανήτες” και προφανώς εγείρει σοβαρή σκέψη.”
Κεφάλαιο 4 – Παράδεισος και Κόλαση – Heaven and Hell
Το πρώτο ταξίδι σε έναν άλλο κόσμο ξεκινάει με την Αφροδίτη, τον πλανήτη που έμοιαζε να είναι ο Παράδεισος και τελικά είναι η Κόλαση, αναφέροντας μάλιστα στην εισαγωγή το απόφθεγμα του Καζαντζάκη: “Οι πύλες του Παραδείσου και της Κόλασης είναι εφαπτόμενες και πανομοιότυπες”. Από εκεί ξεκινάει την εξιστόρηση των ανακαλύψεων των πρώτων διαφορετικών κόσμων, που δεν είναι άλλοι από τους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος. Τέλος, εισάγει για πρώτη φορά τη σύγκριση μεταξύ της εξέλιξης του δικού μας πλανήτη με αυτήν των διπλανών, αναδεικνύοντας τα ερωτήματα που ζητούν απάντηση όσο αφορά τις συνθήκες που οδήγησαν στην εμφάνισή μας πάνω σε αυτόν.
“Η ζώνη των αστεροειδών μπορεί να είναι ένα μέρος όπου κάποιος πλανήτης κάποτε δε μπόρεσε να σχηματιστεί λόγω της βαρυτικής έλξης του διπλανού Δία, ή μπορεί να είναι τα απομεινάρια ενός πλανήτη που εξερράγη. Αυτό μοιάζει λίγο απίθανο καθώς κανένας επιστήμονας στη Γη δεν ξέρει πώς ένας πλανήτης μπορεί να εκραγεί μόνος του, κάτι που μάλλον είναι αρκετά καλό.”
Κεφάλαιο 5 – Μπλουζ για έναν Κόκκινο Πλανήτη – Blues for a Red Planet
Ο δεύτερος κόσμος που παρουσιάζεται είναι ο Άρης, ο πλανήτης που σήμερα μοιάζει η πιο λογική επιλογή για εποίκηση. Ανιστορούνται όλες οι ορθές και λανθασμένες εκτιμήσεις για τις συνθήκες που επικρατούν πάνω σ’αυτόν, καθώς και ο τρόπος που οι αμφιβολίες (ή και βεβαιότητες) επί αυτών άρχισαν να απαντώνται με τις διαστημικές αποστολές. Αναλύεται σε μεγάλο βαθμό η προσέγγιση της ανθρωπότητας για την ανακάλυψη, ή μη, παρούσας ή παρελθούσας ζωής στον κόκκινο πλανήτη, όχι πλέον με την παρατήρηση από το δικό μας κόσμο, αλλά με την παρουσία μας πάνω στο έδαφός του, μέσω της τεχνολογίας που ως είδος έχουμε αναπτύξει.
“Πριν πολλά χρόνια, σύμφωνα με μια ιστορία, ο εκδότης μιας δημοφιλούς εφημερίδας έστειλε ένα τηλεγράφημα σε ένα σημαντικό αστρονόμο: “ΘΑ ΘΕΛΑΜΕ ΑΜΕΣΑ ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΕΣ ΛΕΞΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΖΩΗ ΣΤΟΝ ΑΡΗ”. Ο αστρονόμος, πιστός στο καθήκον του, απάντησε: “NOBODY KNOWS, NOBODY KNOWS …” (ΚΑΝΕΙΣ ΔΕΝ ΞΕΡΕΙ) 250 φορές!”
Κεφάλαιο 6 – Ιστορίες Ταξιδευτών – Travelers’ Tales
Ίσως ένα από τα ομορφότερα κεφάλαια. Σ’αυτό, ο Sagan, παρουσιάζει το ταξίδι της ανθρωπότητας στον τεράστιο κοσμικό ωκεανό, πέρα από τα όρια του Ηλιακού μας Συστήματος, με τα διαστημόπλοια Voyager και Pioneer. Παρομοιάζει την ανακάλυψη του συνόλου της Γης, πριν μερικούς αιώνες, με τη σημερινή ανακάλυψη του μεγαλύτερου χώρου στον οποίο αντιλαμβανόμαστε ότι ζούμε και μας βοηθάει να σκεφτούμε τα ταξίδια μας σε πολύ μεγαλύτερο χώρο, στα μεγάλα βάθη αυτού του ωκεανού, που μέχρι πριν λίγα χρόνια δε μπορούσαμε καν να παρατηρήσουμε, στεκόμενη σε μια ακτή, δίπλα από το σκάσιμο του κύματος και τον αφρό της θάλασσας.
Φράση του Christian Huygens: “Ο κόσμος είναι η χώρα μου, η επιστήμη η θρησκεία μου”.
“Αυτό το μέρος, που ονομάζεται ηλιόπαυση, είναι ένας ορισμός του εξωτερικού ορίου της Αυτοκρατορίας του Ήλιου. Αλλά το Voyager θα το ξεπεράσει, περνώντας την ηλιόπαυση σε κάποια στιγμή στα μέσα του 21ου αιώνα, πλέοντας στον ωκεανό του διαστήματος, χωρίς να ξαναμπεί ποτέ σε ένα άλλο ηλιακό σύστημα, ακολουθώντας το πεπρωμένο του να περιπλανιέται στην αιωνιότητα μακριά από τις αστρικές νήσους και να ολοκληρώσει τον πρώτο περίπλου του μεγάλου κέντρου της Γαλακτικής Οδού (σσ. του γαλαξία μας) μερικά εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια από τώρα. Θα έχουμε μπαρκάρει για επικά ταξίδια.”
Κεφάλαιο 7 – Η Ραχοκοκκαλιά της Νύχτας – The Backbone of Night
Σ’αυτό το σημείο ο Sagan επιχειρεί μια αφαίρεση, προσπαθώντας να εξηγήσει ένα χρονικό της αντιμετώπισης του ουρανού και όλων των στοιχείων του από τον άνθρωπο, από τη συγκρότηση των πρώτων ομάδων του είδους μας μέχρι τη σημερινή μας κατάσταση. Ιδιαίτερο βάρος δίνει στη συμβολή των Ελλήνων φιλοσόφων, εξαίροντας το έργο των υλιστών φιλοσόφων των πόλεων της Ιωνίας και καταδεικνύοντας ότι η αντιμετώπισή του και καταστροφή του από άλλους φιλοσόφους, που μέσα από άλλα ρεύματα βολεύονταν στο μικρό και αδιάφορο σύμπαν της εποχής τους, όπως και στις κοινωνικές σχέσεις αυτής, οδήγησαν στην επιστημονική καθυστέρηση της ανθρωπότητας για χιλιάδες χρόνια.
“Έχοντας ερωτευτεί τους φυσικούς αριθμούς, οι Πυθαγόρειοι πίστευαν ότι τα πάντα μπορούν να εξηγηθούν μ’αυτούς, σίγουρα όλοι οι υπόλοιποι αριθμοί. Μια κρίση της κοσμοθεωρίας τους ενέκυψε όταν ανακάλυψαν ότι η τετραγωνική ρίζα του δύο (η αναλογία της διαγωνίου με την πλευρά ενός τετραγώνου) ήταν άρρητη, που δε μπορεί να εκφραστεί ακριβώς ως ο λόγος μεταξύ δύο φυσικών αριθμών, όσο μεγάλοι κι αν είναι αυτοί. Ειρωνία, αυτή η ανακάλυψη έγινε με εργαλείο το Πυθαγόρειο θεώρημα. Άρρητος (irrational) αρχικά σήμαινε μόνο ότι ένας αριθμός δε μπορούσε να εκφραστεί ως ένα κλάσμα (λόγος). Αλλά από τους Πυθαγόρειους έφτασε να θεωρείται κάτι απειλητικό, κάτι που δείχνει ότι η άποψη για τον κόσμο δε βγάζει νόημα, έννοια από την οποία προήλθε η σημερινή λέξη για το παράλογο (irrational).”
“Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης ήταν βολεμένοι σε μια κοινωνία με σκλάβους. Προσέφεραν αιτιολογίες για την καταπίεση. Υπηρετούσαν τυρράνους. Δίδασκαν τη μη συσχέτιση του σώματος με τη σκέψη (ένα πολύ φυσικό ιδανικό σε μια κοινωνία με σκλάβους), διαχώριζαν την ύλη από τη σκέψη, χώρισαν τη Γη από τον ουρανό – με διαχωρισμούς που κυριάρχησαν στη Δυτική σκέψη για περισσότερους από είκοσι αιώνες. Ο Πλάτωνας, που πίστευε ότι “όλα τα πράγματα είναι γεμάτα από θεούς”, στην πραγματικότητα χρησιμοποιούσε τη μεταφορά της σκλαβιάς για να συνδέσει την πολιτική με την κοσμολογία. Λέγεται ότι διέταξε το κάψιμο όλων των βιβλίων του Δημόκριτου (είχε ζητήσει το ίδιο και για αυτά του Ομήρου), ίσως επειδή ο Δημόκριτος δεν αναγνώριζε αθάνατες ψυχές ή αθάνατους θεούς ή τον Πυθαγόρειο μυστικισμό, ή επειδή πίστευε σε έναν άπειρο αριθμό κόσμων. Από τα εβδομηντατρία βιβλία που λέγεται ότι είχε γράψει ο Δημόκριτος, που κάλυπταν το σύνολο της ανθρώπινης γνώσης, κανένα δε σώζεται. Όσα ξέρουμε είναι από αποσπάσματα, κυρίως στα Ηθικά, και από δευτερογενείς πηγές. Το ίδιο ισχύρι και για όλους τους υπόλοιπους Ίωνες φιλόσοφους.”
Κεφάλαιο 8 – Ταξίδια στο Χώρο και το Χρόνο – Travels in Space and Time
Σε μια συνέχεια της ανάπτυξης αυτών των σκέψεων, θέτει το χρονικό ορίζοντα των μελλοντικών ανακαλύψεων, σε διαστρικά ταξίδια που ξεπερνούν την εμπειρική έννοια του χωροχρόνου όπως τον αντιλαμβανόμαστε από τη ζωή μας κολλημένοι στη Γη. Θέτει ξεκάθαρα το ζήτημα της ικανότητας της ανθρωπότητας να μπορεί να κινηθεί σε ένα πολύ μεγαλύτερο χώρο από έναν μόνο πλανήτη, ώστε αυτή να μπορέσει να επιβιώσει και υποστηρίζει ότι τα όσα εξήγησε στο προηγούμενο κεφάλαιο καταδεικνύουν ότι οι καθυστερήσεις λόγω προσκόλλησεις σε στέρεες ιδέες του παρελθόντος μόνο ως τροχοπέδη μπορούν να λειτουργήσουν σ’αυτό το σκοπό, θέτοντας σε κίνδυνο ακόμα και την επιβίωση του είδους.
“Οι Ευρωπαίοι στην αλλαγή του αιώνα γενικά πίστευαν σε προνομιούχα πλαίσια αναφοράς, ότι ο γερμανικός, ή γαλλικός, ή βρετανικός πολιτισμός και η αντίστοιχη πολιτική οργάνωση ήταν καλύτερα από άλλων χωρών, ότι οι Ευρωπαίοι ήταν ανώτεροι από άλλους λαούς που είχαν την τύχη να υποτάξουν κατά την αποικιοκρατία. Η κοινωνική και πολιτική εφαρμογή των ιδεών του Αρίσταρχου και του Κοπέρνικου είχε απαρνηθεί και αγνοηθεί. Ο νεαρός Einstein εξεγέρθηκε κατά της έννοιας των προνομιούχων πλαισίων στη φυσική όπως το έκανε και στην πολιτική. Σε ένα σύμπαν γεμάτο με αστέρια που πηγαίνουν χαοτικά προς όλες τις κατευθύνσεις, δεν υπήρχε χώρος για “ηρεμία”, για κανένα πλαίσιο από το οποίο η παρατήρηση του σύμπαντος ήταν ανώτερη από αυτή σε ένα άλλο. Αυτή είναι και η έννοια της λέξης της σχετικότητας.”
“Είναι μια αγαπημένη φαντασία, να εξερευνήσουμε κόσμους που ποτέ δεν υπήρξαν. Καθώς τους επισκεπτόμασταν θα μπορούσαμε πραγματικά να καταλάβουμε πώς λειτουργεί η Ιστορία, η Ιστορία θα μπορούσε να γίνει μια πειραματική επιστήμη. Αν ένα φαινομενικά κεντρικό πρόσωπο δε ζούσε ποτέ – ο Πλάτωνας, ας πούμε, ή ο Παύλος, ή ο Μεγάλος Πέτρος – πόσο διαφορετικοί θα μπορούσαν να είναι; Τι θα γινόταν αν η επιστημονική παράδοση των αρχαίων Ελλήνων Ιόνων είχε επιζήσει και αναπτυχθεί; Θα χρειαζόταν πολλές από τις κοινωνικές δυνάμεις της εποχής να είναι διαφορετικές – συμπεριλαμβανομένης και της επικρατούσας άποψης ότι η δουλεία ήταν φυσική και σωστή. Αλλά αν αυτό το φως που είχε χαράξει στην ανατολική Μεσόγειο 2500 χρόνια πριν δεν έσβηνε; Τι θα γινόταν αν η επιστήμη και η πειραματική μέθοδος και η αξία των τεχνικών και των μηχανικών τεχνών είχε αναπτυχθεί 2000 χρόνια πριν τη Βιομηχανική Επανάσταση; Τι θα γινόταν αν αυτός ο νέος τρόπος σκέψης ήταν σε μεγαλύτερη κλίμακα αποδεκτός; Κάποιες φορές σκέφτομαι ότι ίσως τότε να σώζαμε δέκα ή είκοσι αιώνες. Ίσως η συμβολή του Leonadro να μπορούσε να έχει γίνει χιλιάδες χρόνια πριν και εκείνη του Einstein πεντακόσια χρόνια νωρίτερα. Σε μια τέτοια εναλλακτική Γη, προφανώς, ο Einstein και ο Leonardo δε θα είχαν ποτέ γεννηθεί. Πολλά πράγματα θα ήταν διαφορετικά. Σε κάθε εκσπερμάτωση υπάρχουν εκατοντάδες εκατομμύρια σπερματοζωάρια, μόνο ένα θα γονιμοποιήσει το ωάριο και θα παράξει ένα μέλος της επόμενης γενιάς των ανθρώπων. Αλλά το ποιο σπέρμα επιτυγχάνει να γονιμοποιήσει το ωάριο εξαρτάται από τους πιο μικρούς και μη σημαντικούς παράγοντες, εσωτερικούς και εξωτερικούς. Αν έστω και ένα μικρό πράγμα είχε γίνει διαφορετικά 2500 χρόνια πριν, κανένας από εμάς δε θα ήταν εδώ σήμερα. Θα υπήρχαν δισεκατομμύρια άλλοι να ζουν στη θέση μας.
Αν το Ιωνικό πνεύμα είχε νικήσει, πιστεύω ότι “εμείς” – κάποιοι άλλοι “εμείς” – ίσως να μπορούσαμε ήδη να περιπλανιόμαστε στα άστρα. Τα πρώτα μας παρατηρητικά σκάφη στο Άλφα του Κενταύρου ή στο Σείριο θα είχαν ήδη επιστρέψει εδώ και καιρό. Μεγάλοι στόλοι διαστρικών μεταφορών θα φτιάχνονταν εντός της τροχιάς της Γης, μη επανδρωμένα ερευνητικά σκάφη, σκάφη της γραμμής για μετανάστες, τεράστια εμπορικά σκάφη για να πλεύσουν στις θάλασσες του διαστήματος. Σε όλα αυτά τα σκάφη θα υπήρχαν σύμβολα και γραφή. Αν κοιτούσαμε πιο κοντά, θα βλέπαμε ότι η γλώσσα θα ήταν ελληνική. Και ίσως το σύμβολο στην πλώρη ενός από αυτά τα πρώτα αστρικά σκάφη θα ήταν ένα δωδεκάεδρο, με την επιγραφή “Αστροσκάφος Θεόδωρος του Πλανήτη Γη””.
“Σε όλους αυτούς τους άλλους κόσμους στο διάστημα υπάρχουν γεγονότα σε εξέλιξη, συγκυρίες που θα ορίσουν το μέλλον τους. Και στον μικρό μας πλανήτη, αυτή η στιγμή στην ιστορία είναι ένα ιστορικό κομμάτι ενός κλαδιού, τόσο βαδύ όσο η αντιπαράθεση των Ιώνων φιλοσόφων με τους μυστικιστές πριν από 2500 χρόνια. Ό,τι κάνουμε με τον κόσμο μας αυτή τη στιγμή θα διαδοθεί στους αιώνες και με ισχύ θα ορίσει τη μοίρα των απογόνων μας, αν αυτοί υπάρχουν, ανάμεσα στ’αστέρια.”
Κεφάλαιο 9 – Οι Ζωές των Άστρων – The Lives of the Stars
Σ’αυτό το σημείο ο Sagan εξηγεί να αναφέρεται στην ουσία των άστρων, στη σύστασή τους αλλά και στο υλικό από το οποίο είναι τελικά φτιαγμένο όλο το σύμπαν. Εξηγεί ότι οι λόγοι που γέννησαν τα άστρα, καθώς και η εξελιχτική διαδικασία που τα γεννά και τα οδηγεί στο θάνατο, είναι η ίδια ακριβώς που οδήγησε και στην εμφάνιση της ζωής, φτιαγμένης από ίδια υλικά, από τα βασικά άτομα που βρίσκονται σε όλη την έκταση του χώρου και του χρόνου που σήμερα μπορούμε να παρατηρήσουμε και να ερευνήσουμε.
“Όλα τα στοιχεία της Γης εκτός από το υδρογόνο και λίγο ήλιο μαγειρεύτηκαν σε ένα είδος αστρικής αλχημείας δισεκατομμύρια χρόνιια πριν στα άστρα, κάποια από τα οποία είναι σήμερα ανύποπτοι λευκοί νάνοι στην άλλη πλευρά του γαλαξία της Γαλακτικής Οδού. Το άζωτο στο DNA μας, το ασβέστειο στα δόντια μας, ο σίδηρος στο αίμα, ο άνθρακας στις μηλόπιτες, φτιάχτηκαν στο εσωτερικό άστρων που κατέρρευσαν. Είμαστε φτιαγμένοι από το υλικό των άστρων.”
“Ο Γαλαξίας είναι μια ανεξερεύνητη ήπειρος γεμάτη με εξωτικές υπάρξεις αστρικών διαστάσεων. Καταφέραμε μια πρώιμη αναγνώριση και έχουμε γνωρίσει κάποιους από τους κατοίκους της. Μερικοί από αυτούς μοιάζουν με υπάρξεις που γνωρίζουμε. Άλλοι είναι περίεργοι και πέρα από την πιο αχαλίνωτη φαντασία μας. Αλλά βρισκόμαστε στην αρχή της εξερεύνησής μας. Παλιά ταξίδια εξερεύνησης μας λένε ότι οι πιο ενδιαφέροντες κάτοικοι της γαλαξιακής ηπείρου μένουν ακόμα άγνωστοι και απρόβλεπτοι”.
Κεφάλαιο 10 – Η Άκρη του Πάντοτε – The Edge of Forever
Στο 10ο κεφάλαιο εισάγει αρκετές έννοιες για το Σύμπαν που είναι αρκετά δύσκολο να κατανοηθούν στην καθημερινή ζωή, με βασικότερη αυτή του τρόπου που λειτουργούν οι διαστάσεις του χώρου και του χρόνου εντός του. Εξηγώντας με απλά λόγια και παραδείγματα έννοιες της σύγχρονης φυσικής, φτάνει να δώσει μια συνολική εικόνα για τον τρόπο με τον οποίο κινείται το σύμπαν και κυρίως για το πώς εμείς μπορούμε να καταλάβουμε την κάθε στιγμή τη θέση μας σ’αυτό, ως παρατηρητές εντός αυτού του συστήματος.
“Σ’αυτή την τιτάνια κοσμική έκρηξη, το σύμπαν άρχισε μία διαστολή που δε σταμάτησε ποτέ. Είναι λανθασμένο να περιγράφουμε τη διαστολή του σύμπαντος σαν μια φούσκα που τη βλέπουμε απ’τον εξωτερικό χώρο. Εξ ορισμού, τίποτα δε μπορούμε να ξέρουμε για τον περιβάλλοντα χώρο. Είναι καλύτερα να σκεφτόμαστε από το εσωτερικό, ίσως με το πλέγμα των γραμμών που φανταζόμαστε να ορίζουν το κινούμενο υλικό του διαστήματος να διαστέλεται ομογενώς προς όλες τις κατευθύνσεις.”
“Σε πολλούς πολιτισμούς συνηθίζεται να απαντιέται ότι ο Θεός δημιούργησε το σύμπαν από το τίποτα. Αλλά αυτό είναι κάτι εντελώς προσωρινό. Αν θέλαμε θαραλλέα να αντιμετωπίσουμε αυτή την ερώτηση θα έπρεπε φυσικά να ρωτήσουμε από πού προέρχεται ο Θεός. Και αν αποφασίσουμε ότι αυτό δεν απαντιέται, γιατί να μην κάνουμε ένα βήμα παραπέρα και να αποφασίσουμε ότι και η προέλευση του σύμπαντος είναι μια αναπάντητη ερώτηση; Ή, αν πούμε ότι ο Θεός υπήρχε για πάντα, γιατί να μην γλιτώσουμε ένα βήμα καταλήγοντας ότι το σύμπαν υπήρχε από πάντα;”
Κεφάλαιο 11 – Η Εμμονή της Μνήμης – The Persistence of Memory
Θέτοντας τους πρώτους προβληματισμούς για τον τρόπο που λειτουργεί το είδος μας, εξηγώντας τις έννοιες της συνείδησης, των αποφάσεων που λαμβάνει ατομικά ή σε μεγάλες ομάδες, ο Sagan αρχίζει να προσεγγίζει το ζήτημα της επαφής της ανθρωπότητας με πολιτισμούς πολύ διαφορετικούς από τον ένα και μοναδικό πολιτισμό που ως τώρα έχουμε γνωρίσει, τον Γήινο και δη τον ανθρώπινο ως μοναδικό με ανώτερα καλλιεργημένη συνείδηση. Θέτει ερωτήματα όσο αφορά τη χρήση της τεχνολογίας, που ουσιαστικά αφορούν ερωτήματα προς απάντηση για το μέλλον του είδους μας, που είτε θα καταφέρει να ζήσει με αυτήν, είτε δε θα μπορέσει να ξεπεράσει το σημείο επίγνωσης του τρόπου αυτοκαταστροφής του με επιτυχία.
“Εμείς, οι άνθρωποι, ως είδος, ενδιαφερόμαστε για την επικοινωνία με μια εξωγήινο νοήμων ζωή. Δε θα ήταν μια καλή αρχή να βελτιώναμε την επικοινωνία με τη γήινη νοημοσύνη, με άλλους ανθρώπους άλλων πολιτισμών και γλωσσών, ή με τους μεγάλους πιθήκους, με τα δελφίνια και πιο ειδικά με αυτούς τους μεγάλους άρχοντες του βάθους, τις μεγάλες φάλαινες;”
“Και τέλος, στο εξωτερικό, ζώντας με τη δύσκολη πραγματικότητα των πρώιμων εγκεφάλων που βρίσκονται από κάτω, υπάρχει ο εγκεφαλικός φλοιός, ο οποίος εξελίχθηκε πριν από εκατομμύια χρόνια στους προγόνους μας, τα πρωτεύοντα. Ο εγκεφαλικός φλοιός (φαιά ουσία), όπου η ύλη μετατρέπεται σε συνείδηση, είναι το σημείο της επιβίβασης για όλα τα κοσμικά ταξίδια. Αποτελώντας περισσότερό από τα δύο τρίτα της εγκεφαλικής μάζας, είναι η επικράτεια της διαίσθησης και της κριτικής ανάλυσης. Εδώ είναι που έχουμε ιδέες και εμπνεύσεις, εδώ διαβάζουμε και γράφουμε, εδώ κάνουμε μαθηματικά και συνθέτουμε μουσική. Η φαιά ουσία διευθύνει τις συνειδητές ζωές μας. Είναι η διάκριση του είδους μας, ο θρόνος της ανθρωπότητας. Ο πολιτισμός είναι ένα αποτέλεσμα της φαιάς ουσίας.”
“Η νοημοσύνη μας πρόσφατα μας έδωσε μεγάλες δυνάμεις. Δεν είναι ακόμα καθαρό αν έχουμε τη σοφία να αποφύγουμε την αυτοκαταστροφή μας. Αλλά πολλοί από εμάς προσπαθούν πολύ σκληρά. Ελπίζουμε ότι πολύ σύντομα στην προοπτική του κοσμικού μας χρόνου θα έχουμε όλοι ενωθεί ειρηνικά στον πλανήτη μας, σε έναν οργανισμό που θα φροντίζει τη ζωή κάθε ζώντος πλάσματος σ’αυτόν και θα είναι έτοιμος να κάνει το επόμενο σπουδαίο βήμα, να γίνει κομμάτι μιας γαλαξιακής κοινωνίας επικοινωνούντων πολιτισμών.”
Κεφάλαιο 12 – Γαλαξιακή Εγκυκλοπαίδια – Encyclopaedia Galactica
Λίγο πριν το τέλος, ο Sagan εξηγεί τις πιθανότητες να έρθουμε σε επαφή με έναν άλλο πολιτισμό, τις παραμέτρους που ορίζουν πόσοι τέτοιοι μπορούν να υπάρχουν σε ένα δεδομένο χώρο γύρω μας, αναλύοντας την εξίσωση του Drake και τέλος το πόσοι από αυτούς που υπήρξαν θα μπορέσουν να συνεχίσουν να υπάρχουν για όσο χρόνο χρειαζόμαστε (ή χρειάζονται) για να συναντήσουμε ο ένας τον άλλον.
“Αλλά σκεφτείτε την εναλακτική, την προοπτική κάποιοι τουλάχιστον από τους πολιτισμούς να μάθουν να ζουν με υψηλή τεχνολογία, με τις αντιθέσεις που τίθενται από τον εγκέφαλο του παρελθόντος να λύνονται συνειδητά και να μην οδηγούν στην αυτοκαταστροφή, ή παρά τις μεγάλες αναταρραχές, να καταστρέψουν να αντιστρέψουν την κατάσταση μέσα στα επόμενα δισεκατομμύρια χρόνια της βιολογικής εξέλιξης. Τέτοιες κοινωνίες θα ζήσουν μια προσοδοφόρα ύστερη εποχή, όπου η ζωή των μελών της μπορεί να αγγίζει γεωλογική ή αστρική κλίμακα. Αν 1 τοις εκατό από τους πολιτισμούς μπορεί να επιβιώσει μετά την τεχνολογική ενηλικίωση, και να πάρει το σωστό δρόμο σε αυτή την κριτική ιστορική διακλάδωση και να πετύχει την ωριμότητα, τότε το fL είναι 1/100 και το Ν γίνεται 10 εις την 7η και ο αριθμός των πιθανών πολιτισμών στο γαλαξία μας φτάνει τα εκατομμύρια.”
Κεφάλαιο 13 – Ποιος Μιλάει για τη Γη; – Who Speaks for Earth?
Στο κλείσιμο του εκπληκτικού του έργου, ο Sagan εισάγει την έννοια του πολιτισμού ενός πλανήτη, που δεν εκπροσωπεί μόνο τον άνθρωπο και δε μπορεί να αντιμετωπιστεί σαν ένα μεγάλο έθνος. Ξεπερνώντας στεγανά που η ανθρωπότητα έφτιαξε για αιώνες, εξηγεί ότι μέσω της αντίληψης της θέσης μας στο σύμπαν, των προβληματισμών μας για την ανάπτυξη μιας επικοινωνίας και συμβίωσης με όσα είδη ζωής μπορούμε να συναντήσουμε μέσα σ’αυτό, είναι αναγκαία μια εντελώς διαφορετική αντίληψη της ιστορίας μας, της εξέλιξης της παρουσίας μας πάνω στο δικό μας πλανήτη. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι είμαστε παιδιά του σύμπαντος, φτιαγμένα από το υλικό που ο Κόσμος έχει φτιαχτεί και έχουμε υποχρέωση να επιβιώσουμε, ώστε να μπορέσουμε να το καταλάβουμε και έτσι ουσιαστικά να μην καταστρέψουμε αυτή την εκπληκτική συγκυρία του να υπάρξουμε κάποια στιγμή μέσα στην αιωνιότητα της ύλης.
“Η Αλεξάνδρια ήταν η σπουδαιότερη πόλη που γνώρισε ποτέ ο Δυτικός κόσμος. Άνθρωποι από όλα τα έθνη έρχονταν εκεί για να ζήσουν, να εμπορευτούν, να μάθουν. Κάθε οποιαδήποτε μέρα, τα λιμάνια της γέμιζαν με εμπόρους, λόγιους και τουρίστες. Ήταν μια πόλη όπου Έλληνες, Αιγύπτιοι, Άραβες, Σύριοι, Εβραίοι, Πέρσες, Νουβίοι, Φοίνικες, Ιταλοί, Γαλάτες και Ίβηρες αντάλλαζαν εμπορεύματα και ιδέες. Ήταν πιθανώς εκεί που ο κοσμοπολίτικος κόσμος αντελήφθη για πρώτη φορά την πραγματική σημασία του – πολίτης, όχι απλά ενός έθνους, αλλά του Κόσμου. Να είσαι πολίτης του Κόσμου…”
“Περίπου 3.6 εκατομμύρια χρόνια πριν, σε αυτό που σήμερα αποτελεί τη βόρεια Τανζανία, ένα ηφαίστειο εξερράγη και το νέφος σκόνης που δημιουργήθηκε κάλυψε τις γύρω σαβάννες. Το 1979, η παλαιοανθρωπολόγος Mary Leakey ανακάλυψε σ’αυτή τη σκόνη πατημασιές – τις πατημασιές, όπως πιστεύει, ενός πρώτου ανθρωποειδούς, ίσως ενός προγόνου όλων των ανθρώπων της Γης σήμερα. Και 380.000 χιλιόμετρα πιο μακριά, σε μια επίπεδη ξηρή πεδιάδα που οι άνθρωποι είχαν σε μια στιγμή αισιοδοξίας τη σκέψη να ονομάσουν Θάλασσα της Ηρεμίας, υπάρχει μια άλλη πατημασιά, αυτή που άφησε ο πρώτος άνθρωπος που περπάτησε σε έναν άλλο κόσμο. Διανύσαμε μια απόσταση 3.6 εκατομμυρίων χρόνων, και 4.6 δισεκατομμυρίων και 15 δισεκατομμυρίων.
Αυτό για να γίνουμε η τοπική ενσάρκωση του Σύμπαντος με αυτοεπίγνωση. Ξεκινήσμε να αντιλαμβανόμαστε την προέλευσή μας: υλικό των άστρων που κινείται γύρω από αυτά, οργανωμένο σε τεμάχη από δεκάδες δισεκατομμύρια δισεκατομμυρίων δισεκατομμυρίων ατόμων που αντιλαμβάνονται την εξέλιξη των ατόμων, σκαγραφώντας την πορεία με την οποία, τουλάχιστον εδώ, εμφανίστηκε η συνείδηση. Είμαστε πιστοί στα είδη και τον πλανήτη μας. Εμείς μιλούμε για τη Γη. Η υποχρέωσή μας να επιβιώσουμε είναι χρέος όχι μόνο στον εαυτό μας, αλλά και στον Κόσμο, τον αρχαίο και απέραντο, από τον οποίο αναδυθήκαμε.”
Be First to Comment